رویش اندیشه و نگارش حقیقت
ابرهاى اندوه
یکى از واقعیت‌هاى مسلّم و بدیهى آن است که، اسلام پژوهى1 در غرب، اگرچه پربار و گسترده بوده است، اما در این روند، منابع شیعى و فرهنگ عترت رسول اکرم صلى‌الله‌علیه‌وآله کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. این کاستى آشکار و غیر قابل اغماض، موجب گردید تا پژوهش‌هاى متفکران اروپایى از جامعیت و شمول لازم برخوردار نباشد و در حالى که گفته مى‌شود در غرب داعیه ظهور روش‌هاى علمى و حاکم بودن آنها در کاوش‌هاى تحقیقاتى وجود دارد، منابع پژوهشى درباره شیعه بسیار ناچیز است و روش‌ها ناکافى و اغلب بر پایه کتاب‌هاى اهل‌سنت استوار است.2
براى نمونه باید از مقالات مندرج در دائرةالمعارف اسلام (چاپ دوم)3 یاد نمود که در این منبع مهم، آثار شیعى کمتر مورد استفاده قرار گرفته است و این روند موجب شده که حتى درباره مسائلى روشن، مطالبى ناقص و ضعیف و گاهى مخدوش و موهن مطرح گردد. در همین کتاب، ذیل مدخل حضرت على علیه‌السلام، درباره نهج‌البلاغه و سبک آن سخنانى ناروا مطرح شده است و در مآخذ همین مقاله اثرى از این کتاب شریف نمى‌باشد.4
هانرى کربن اذعان مى‌دارد که نداى تشیع در جهان، تا کنون به زحمت شنیده شده است.5
گرچه وى و دیگر محققان کارهایى در معرفى شیعه به جهانیان، انجام داده‌اند، اما باید در نظر داشت، که کربن و لوئى ماسینیون6 از منظر حکمت و عرفان به اسلام و شیعه نگریسته‌اند و نگاهى همه جانبه و بنیادین بدان نکرده‌اند.
این سیر سالیان متمادى ادامه یافته است، تا آن که آقاى ویلفرد مادلونگ 18 در دائرةالمعارف دین 19 که زیر نظر میرچا الیاده 20 انتشار یافته است، مقاله‌اى تحت عنوان تشیع نگاشت و به بسیارى از مسائل و فرق خاص شیعه پرداخت. با این حال، مادلونگ یادآور گردید که تحقیقات علمى درباره شیعه، هنوز محدود و ناهموار است و تحقیق کاملى که در برگیرنده تمام جنبه‌هاى آن باشد، وجود ندارد. به اعتقاد مادلونگ، آقاى «هانرى لاوست»21 متن کاملى درباره شیعه نوشته است.
تحصیلات و درجات و محصولات علمى
پروفسور ویلفرد مادلونگ، در روز 26 دسامبر 1930م. (1309 ش.) در شهر اشتوتگارت آلمان دیده به جهان گشود و پس از گذراندن تحصیلات مقدماتى و متوسطه به دانشگاه قاهره رفت و در سال 1953م. از آن جا به اخذ لیسانس در تاریخ و ادبیات اسلامى نائل گشت. وى تحصیلات عالى خود را در آلمان ادامه داد و در سال 1957م. از دانشگاه هامبورگ 22 در مطالعات اسلامى به دریافت درجه دکترى نائل آمد. وى رساله دکتراى خویش را تحت نظر اسلام‌شناسان مشهور آلمانى، یعنى اشترومان 23 و اشپولر 24 به پایان رسانید.
مادلونگ به مدت سه سال از سال 1958 تا 1960م. وابسته فرهنگى سفارت آلمان غربى در بغداد بود و سپس تلاش‌هاى آموزشى، پژوهشى و علمى خویش را در زمینه‌هاى اسلام‌شناسى به شرح ذیل پى‌گرفت:
- استادیار مطالعات اسلامى در دانشگاه تگزاس در اوستین 25 (سال 1963م.).
- استادیار و دانش‌یار مطالعات اسلامى در دانشگاه شیکاگو (1964-1969م.).
- استاد اسلام‌شناسى در دانشگاه شیکاگو (1969-1978م.).
- استاد کرسى Laudian در عربى و مطالعات اسلامى در دانشگاه اکسفورد.
یادآور مى شود کرسى مذکور عالى‌ترین سطح اسلام‌شناسى در انگلستان و یکى از مهم‌ترین کرسى‌ها در نوع خود، در جهان است و تدریس زبان و ادبیات عربى در سطح عالى، جزو شرایط این کرسى مى‌باشد.
مادلونگ به عنوان استاد مدعو در دانشگاه کلمبیا و بسیارى دیگر از دانشگاه‌هاى آمریکا و اروپا تدریس کرده است. وى عضو تعداد زیادى از مجامع بین‌المللى اسلام‌شناسى است و همواره در مجامع و کنفرانس‌هاى بین‌المللى شرکت مى‌کند.26
به عنوان نمونه در بهار سال 1374ش. سمپوزیومى بین‌المللى در دانشگاه اوترخت هلند در موضوع تصوف و مخالفانش برگزار شد که در سومین جلسه آن، ویلفرد مادلونگ به موضوع مخالفت زیدیه با تصوف پرداخت و مطالب جالبى را در این خصوص مطرح نمود27 مادلونگ با مؤسسه مطالعات اسماعیلى مستقر در لندن و به ریاست دکتر لندلت نیز همکارى علمى و پژوهشى داشت.28
مادلونگ از برجسته‌ترین اسلام‌شناسان معاصر به شمار مى‌آید و در زمینه تفکر اسلامى، فرق و مذاهب اسلامى تحقیقات مهمى انجام داده است.
برخى آثار وى که در ایران به زبان فارسى ترجمه شده‌اند، عبارتند از:
- کتاب مکتب‌ها و فرقه‌هاى اسلامى در سده‌هاى میانه. 29
- فرقه‌هاى اسلامى. 30
- جانشینى حضرت محمد صلى‌الله‌علیه‌وآله (پژوهشى پیرامون خلافت نخستین).
- مقاله شیعه و معتزله با ترجمه احمد آرام، مندرج در کتاب «شیعه در حدیث دیگران».31
- ملاحظاتى پیرامون کتاب‌شناسى فرق امامى، ترجمه چنگیز پهلوان، مندرج در کتاب «در زمینه ایران‌شناسى».
- متون بازیافته عربى درباره تاریخ امامان زیدى طبرستان و دیلمیان و گیلان، ترجمه حشمت مؤید.
تلاشى ارزشمند
در میان آثار مادلونگ، کتاب «جانشینى حضرت محمد صلى‌الله‌علیه‌وآله» ویژگى برجسته‌اى دارد؛ زیرا مایه گران‌بهاى این کتاب و دیدگاه محققانه و ارزشمند مؤلف، همه پژوهش‌گران را به سوى این حقیقت سوق مى‌دهد که با بازنگرى در متون تاریخى، مى‌توان رخدادهاى آن عصر پرحادثه، یعنى زمان جانشینى خاتم پیامبران صلى‌الله‌علیه‌وآله را تحلیلى دوباره نمود. غالب خاورشناسان، اختلاف بر سر جانشینى مصطفاى پیامبران را پدیده‌اى متأخر و از پیامدهاى دعوت عبدالله‌بن‌سباء به وصایت حضرت على علیه‌السلام مى‌دانند؛ اما مادلونگ این پدیده را از واپسین ماه‌هاى حیات رسول خدا صلى‌الله‌علیه‌وآله بررسى مى‌کند.
تازگى و طراوت این نوشتار از آن روست که مؤلفش کوشیده است تا حقیقت امر را از اعماق آثار کهن تاریخى کشف کند. نگاه جدید مادلونگ سبب شده است تا حقایقى که تا کنون بر دیگر مؤلفان اروپایى پوشیده بود، مشخص گردد و در این میان روشن شود که آراى شیعیان در تحلیل برخى از رخدادهاى تاریخى، مطابق با واقعیت است.
مادلونگ پس از بررسى نظرات محققان غربى در مورد جانشینى رسول اکرم صلى‌الله‌علیه‌وآله مى‌نویسد: در نگاه اول دلیل موجهى وجود دارد که درباره ارزش و اعتبار نظریه مشترک اسلام‌شناسان غربى در مورد جانشینى حضرت محمد صلى‌الله‌علیه‌وآله تردید کنیم و براى ارزیابى صحت و سقم آن نگاه تازه‌اى به منابع مربوط بیفکنیم. براى آن که بدانیم حضرت محمد صلى‌الله‌علیه‌وآله به طور کلى درباره خلافت بعد از خود چه نظرى داشته و اصحابش چه نکاتى را خطوط اصلى هدایت بعد از رحلت او مى‌دانسته‌اند، لازم است ابتدا به بررسى قرآن بپردازیم. قرآن هیچ پیش‌بینى یا حتى اشاره‌اى به جانشینى محمد صلى‌الله‌علیه‌وآله نکرده، به همین علت مورخان غیراسلامى در این مورد تقریباً از آن چشم پوشیده‌اند؛ اما قرآن شامل دستورهاى خاصى در مورد حفظ پیوندهاى خویشاوندى، وراثت و روایاتى در مورد خلافت پیامبران سلف و خاندان‌هاى آنان است که نمى‌تواند با جانشینى محمد صلى‌الله‌علیه‌وآله بى‌ارتباط باشد. در ادامه، وجه تشابه خاندان‌ها و فرزندان پیامبران گذشته و عترت پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وآله را با استناد به آیات قرآن مورد توجه قرار مى‌دهد و مى‌افزاید: قرآن در موارد متعددى از خاندان محمد و گاهى به مفهومى بهتراز معنى مطلق خانواده نام برده است.
وى مى‌نویسد: على علیه‌السلام به مشروعیت ادعاى خویش که مبتنى به خ
