SMS و کارکردهای سیاسی – اجتماعی آن (3)

4 – 2 – پ – نیاز روحی جامعه به تفریح و تفنن
طنز و فکاهی؛ نقش مهم در ایجاد تمدن اعصاب و روان، بویژه در خلال امور روزمره دارد. SMSها، به خاطر ایجاد زنگ تفریحی کوتاه در بین کارهای روزانه، طرفداران فراوانی دارد. فرستادن لطیفه بیشترین کاربرد SMS در ایران است. عمده‌ترین دغدغه‌های اجتماعی، محدودیتها و یا تابوهای موجود در جامعه با بیانی لطیف و ظریف مورد نقد قرار می‌گیرد. به عبارتی دیگر، طنز این اجازه را به افراد می‌دهد که به صورت کم و بیش صریح، از وضع سیاسی – اجتماعی کشور انتقاد کنند. نقد اجتماعی با زبانی کنایی، طنز آلود و ظریف – که بخشی از سنت شفاهی مردم ایران را تشکیل می‌دهد و ریشه در فرهنگ و ادبیات ایران زمین دارد – در نبودن و یا ضعف احزاب سیاسی، نهادهای مدنی و ابزارهای رسانه‌یی و اطلاعرسانی، در SMS تبلور یافته و به صورت گسترده به اقشار و گروههای مختلف اجتماعی و سیاسی انتقال می‌یابد. (44) SMS، گونه‌ای ادبیات ویژه را در ایران گسترش داده، قواعد کلامی را شکسته و وارد حوزه دیگری از کلام شده است که در مواردی هم، تنشها و تعارضات فرهنگی پدید می‌آورد و آن هم زمانی است که تابوهای جامعه به سخره کشیده می‌شود یا پیامهای زشت و جدایی افکنانه قومی، نژادی، زبانی و جنسیتی مبادله می‌شود. (45) به همین دلیل، بر اساس آمار منتشر شده توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، در حدود 50 درصد SMSها در ایران، سرگرمی و لطیفه است. به عبارت دیگر، از بین 40 میلیون SMS روزانه، حدود 20 میلیون آنها به طنز، لطیفه و نکته گویی اختصاص یافته است. (46) گرچه، بر طبق نظر سنجیهای مشارکتی انجام شده از سوی نگارندگان این مقاله از طبقات و اقشار مختلف، به تازگی، درصد SMSهای طنز از 50 درصد به 30 تا 35 درصد کاهش یافته و این روند نزولی همچنان ادامه دارد و SMS، به کارکردهای واقعی خود نزدیکتر شده است.
یکی از ویژگیهای این سیستم نوین ارتباطی در ایران، زبان خاصی است که در SMS به کار می‌رود. بحث از زبان SMS رااز دو منظر می‌توان مورد توجه قرار داد: 1 – به لحاظ نوشتاری 2 – از جنبه ادبی
به لحاظ نوشتاری، SMSها به سه طریق انگلیسی، فنگلیشی و فارسی فرستاده می‌شود.از آنجا که فناوری SMS، بر اساس زبان انگلیسی تعبیه شده، طبعاً، به کارگیری آن با این زبان بدون هرگونه مشکلی است. اما، از آن رو که گروهی از ایرانیان، آمادگی ارتباط به وسیله این زبان را ندارند، از روش دیگری استفاده کرده‌اند. در این روش، از حروف انگلیسی و واژگان یا کلمات فارسی استفاده می‌شود که به آن اصطلاحاً، فنگلیشی یا پینگلیشی می‌‌گویند. البته، با گذشت زمان و با ظهور موبایل‌هایی که با زبان فارسی سازگار است، این مشکل نیز رفع شده و در حال حاضر، بسیاری از SMSها به زبان فارسی نگاشته می‌شود.
از زمانی که امکان فرستادن SMS تصویری نیز فراهم شده، شاید بتوان آن را زبان چهارم SMS دانست.
به لحاظ ادبی، یکسری خصوصیات زبانی در میان بیشتر SMSها مشترک است:
– زبان SMS، زبان طنز است. از پیامهای کوتاه اخلاقی، اطلاع‌رسانی، مذهبی و ادبی که بگذریم، در سایر انواع SMSها،‌این زبان تنها زبان طنز است که به رسمیت شناخته می‌شود.
– زبان SMS، زبان ایجاز و اختصار است.
– زبان SMS، زبان محاوره‌یی است. از برخی گونه‌های خاص؛ مانند SMS رمانتیک و ادبی که بگذریم، سایر موارد، زبانی عامیانه و غیر ادبی دارد، که به گفتار نزدیکتر است تا به نوشتار.
– زبان SMS، زبان گوشه و کنایه است. بسیاری از پیامها، در لفافه و غیرصریح بیان می‌شود. این امر، ریشه در خصلت کنایه‌گویی و فرار از صراحت لهجه ما ایرانیان دارد.47
– بعد از بیان ویژگیهای SMS در ایران، کارکردهای آن را می‌توان چنین برشمرد:

5 – 2 – پ – کارکرد پیامرسانی
پیامرسانی، همان کارکرد اولیه و ذاتی SMS است که در همه جای دنیا یکسان است و از آن، به سرویس پیام کوتاه یاد می‌شود. تفاوت SMS، با مکالمه تلفنی در آن است که؛ اولی، به نحو نوشتاری است و در موقعیتهای بسیاری که امکان مکالمه تلفنی وجود ندارد، به خوبی نقش آن را نمایندگی می‌کند. این کارکرد، از آن رو در ایران مورد اقبال است که در بسیاری از مواقع،‌خصوصاً در ساعات کاری روز، شبکه مخابراتی کشور از ارایه ارتباط تلفن با موبایل ناتوان است و به اصطلاح، خط‌دهی به موبایل، با مشکل روبه‌رو است.

6 – 2 پ – ایجاد ارتباط انسانی
زندگی، در دورانی که عصر مدرنیسم و صنعت نام گرفته و در اجتماعی که دوران گذار خود را می‌پیماید، آثاری دارد که یکی از آنها قربانی شدن روابط انسانی است. ایران و بویژه تهران، که در حال حاضر در چنین شرایطی قرار دارد، نیازمند یافتن جایگزینهایی برای شیوه‌های سنتی‌تر روابط انسانی است. SMSها، بخشی از این بار اخلاقی را به دوش می‌کشند. چه بسیار SMSها که موجب شکل گرفتن رابطه‌یی تازه میان دونفر می‌شوند.

7 – 2 – پ – ایجاد تفنن و سرگرمی و تولید انبوه طنز
تجربه تلخ هشت سال جنگ، فشار بار دوران سازندگی، مشکلات بسیار مالی و اقتصادی جاری و چندپیشه بودن بسیاری از افراد، باعث شده است تا جامعه به لحاظ روحی سخت نیازمند تفریح و تفنن باشد. از آنجا که رسانه‌های عمومی، بخوبی این نیاز جامعه را برآورده نمی‌کنند، SMSها، به عنوان رسانه‌یی جایگزین یا مکمل، در تکرار هر روزه خود، کارکردی سخت شادی‌آفرین پیدا کرده‌اند.
ایجاد تفنن و سرگرمی، نیازمند انبوهی از فکاهیهای جدید است. SMSها، بویژه با دستمایه قرار دادن امور سیاسی، اجتماعی، فرهنگی،‌عرفی و … هر روز نو می‌شود.

8 – 2 – پ – کارکرد تبلیغاتی
این کارکرد بیشتر مورد استفاده کارخانه‌ها، بانکها، برخی ادارات و مراکز دولتی، سازمان صدا و سیما و برخی مراکز دینی قرار می‌گیرد، که جهت تبلیغ کالاها، یا خدمات خود از آن بهره می‌ برند. گرچه همواره بهره‌برداری از پیام کوتاه، بحثهای حقوقی بیشماری، مبنی بر تجاوز به حریم خصوصی افراد به همراه داشته است، نکته جالب توجه آنکه؛ به رغم اعلام شرکت ارتباطات سیار برای جلوگیری از فرستادن این گونه SMSها برای کسانی که مایل به دریافت آن نباشند، در طول یک سال گذشته، تنها 3561 نفر، از بالغ بر 5 میلیون و 800هزار مشتر ک، درخواست عدم دریافت این گونه پیام‌ها را داده‌اند.

9 – 2 – پ – کارکرد رسانه‌یی
مخاطبان رسانه‌ها، دارای علایق خاصی هستند که در انتخاب رسانه مطلوب، نقش اساسی ایفا می‌کند. به عبارت دیگر، مخاطبان در پی آن هستند که آنچه را از جنس علایق‌شان است، در رسانه بیابند. با توجه به این اصل، آنچه در مورد رسانه‌های موجود در ایران مشهود است، برآورده نشدن خواست و علایق مخاطبان و نوعی بی‌توجهی به سلیقه آنان رویکرد اطلاع‌رسانی قطره‌چکانی، موجب شده تا در این میان، SMS با توجه به ویژگیهای منحصر به فردش، نقش بدیل را برعهده گیرد.

10 – 2 – پ – ایجاد شبکه‌های اجتماعی مجازی
شبکه‌های اجتماعی، بافتهای جامعه است که به وسیله تارهای نامریی ارتباطات اجتماعی، به هم تنیده شده. یکی از کارکردهای مهم SMS، آن است که با برقراری ارتباط با دیگران، موجب تقویت یک شبکه اجتماعی و یا ایجاد شبکه‌یی جدید می‌شود. البته، شبکه تازه تأسیس، ممکن است ناپایدار و کم‌دوام، یا پایا و با دوام باشد. در حال حاضر، بسیاری از افراد در اتاقهای گفتگو (Chat – Rooms) و یا وبلاگها، شماره موبایل خود را به دیگران می‌دهند و از آنان درخواست می‌کنند که SMSهای جدید را برایشان بفرستند. همان‌طور که، مراجعه‌کنندگان و یادداشت‌نویسان یک وبلاگ، یا اتاق گفتگو، گاه یک شبکه اجتماعی را تشکیل می‌دهند، مبادله کنندگان SMS نیز می‌توانند یک شبکه اجتماعی مجازی ایجاد کنند. شبکه اجتماعی، بسته به موضوع ارتباط اعضا، می‌تواند سیاسی، اجتماعی، مذهبی، ادبی و … باشد. با تشکیل این شبکه‌ها، می‌توان کارکردهای خاصی را نیز از آنها انتظار داشت. این شبکه‌ها، دارای ظرفیتی بالا است و قادر است پیامی را در زمانی بسیار کوتاه، در سرتاسر کشور و در میان لایه‌های مختلف مردم پخش کند.48

11 – 2 – پ – ساخت پذیرشها، یا وجهه‌نظر
عملکرد سریع و فراگیر SMS، که حاصل کارکرد رسانه‌یی و ایجاد شبکه اجتماعی آن است، به کارکرد دیگری منجر می‌شود که ساخت پذیرش یا وجهه‌نظر است. در شرایط سلب اعتماد از رسانه‌های رسمی، بهترین موقعیت برای رسانه‌های جایگزین پیش می‌آید که با استفاده از ظرفیتهای خود به ساخت دیدگاه عمومی در مورد مسایل گوناگون بپردازند. SMS در این کارکرد، رسانه‌یی مردمی است که محتوایش،‌از پذیرش قابل قبولی برخوردار است.

12 – 2 – پ – کارکرد سیاسی
کارکرد سیاسی را، شاید بتوان یکی از بزرگترین کار ویژه‌های SMS در ایران دانست. حجم بسیار گسترده‌یی از پیامهای کوتاه، د ارای مضمون سیاسی است. گویی فناوری تازه، بهترین ابزار را در خدمت مردمانی قرار داده است که در طول تاریخ، همواره ناخرسندی خود از حکومت را با طنز بیان می‌کرده‌اند.
کارکردهای سیاسی SMS را می‌توان با شبنامه‌ها مقایسه کرد. شبنامه‌ها، همزمان با ورود دستگاههای چاپ و تکثیر در دوران قاجاریه و متناسب وبا فضای جامعه سیاسی – مطبوعاتی کشور،‌در تاریخ وسایل ارتباط جمعی ایران ظهور پیدا کردند. شبنامه، نشریه‌یی بود که در برابر روزنامه‌ – که با هویت مشخص گردانندگان و نویسندگان آن و به صورت آشکار منتشر می‌شد – به صورت پنهانی تهیه، تکثیر و توزیع می‌گردید.بعدها، بویژه در نهضت مشروطه‌، به صورت جنگ‌افزاری کارساز در خدمت برخی از مشروطه‌خواهان قرار گرفت. این نوشته‌ها، با هدفهای سیاسی – اجتماعی و برای برانگیختن مردم بود و از اواخر پادشاهی ناصرالدین شاه باب شد. (49) شبنامه‌ها، در واقع داستانها، گزارشها و اتهام‌نامه‌های علیه شاه و صاحبان سمتهای سیاسی – اجتماعی بود که بیشتر با قلمی نیشدار، یا طنزآلود، بدون امضا و نشانی، بر روی یک صفحه تکثیر می‌شد. (50)
البته، شبنامه‌ها در مواردی دچار کژکار کردیها و بدکارکردهایی نیز شده و در چارچوب غرض‌ورزیها و منافع شخصی، ابزار دست رقبای سیاسی – به منظور تخریب چهره و وجهه رقیب و از میدان به در کردن یکدیگر – شد.(51) به لحاظ تاریخی، برخی از پژوهشگران تاریخ معاصر ایران، بویژه تاریخ‌نگاران مطبوعات سیاسی، رقابت میان امین‌الدوله با عین‌الدوله در انتشار شبنامه‌های هجوآمیز و فحشنامه‌ها در دوران مظفرالدین شاه و در آستانه انقلاب مشروطه را در این راستا ارزیابی می‌کنند. (52) با وجود به فراموشی سپرده شدن نقش شبنامه، دوباره، ردپای آن را در انتخابات دوره نهم ریاست جمهوری می‌توان دید. در این دوره، شبنامه‌ها، به منظور تخریب چهره و وجهه سیاسی – اجتماعی و تشخیص شماری از کاندیداهای ریاست جمهوری، به کار برده شد. (53)
SMS نیز، همچون شبنامه‌ها، در مواردی دچار کژکارکردیهایی شده و در جهت تخریب چهره شخصیتهای سیاسی و رقبای فکری به کار گرفته شده است. بهره‌گیری از SMS که در دی ماه 1385 در تخریب وجهه رییس سازمان گردشگری و میراث فرهنگی – که در عین حال معاونت رییس جمهوری دولت اصولگرا را نیز بر عهده دارد – در مراسم افتتاحیه نمایشگاه گردشگری در ترکیه، با دست زدن در پایان رقص سماعی، بهانه لازم را به رقبا داد؛ در این زمره قابل ارزیابی و توجه است.
کارکرد سیاسی SMS در مقاطعی همچون زمان انتخابات، بسی نمایان‌تر می‌شود. SMS، نخستین تجربه کارکرد سیاسی خود را در انتخابات هفتم مجلس شورای اسلامی از سر گذراند؛ آنجا که رسانه‌های عمومی، از بحث پیرامون مسأله تحریم انتخابات منع شده بودند، SMS‌ها، پیام طرفداران تحریم را به همه جای کشور رساندند. هرچند، از نتیجه و میزان تأثیرگذاری این پیامها اطلاعاتی در دست نیست، ولی، نفس این اقدام، خود نکته‌یی حائز اهمیت در معادلات سیاسی ارزیابی می‌شود. دومین تجربه سیاسی SMS، در آستانه نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ظهور و بروز یافت. در این انتخابات، بعضی از پیامهای مبادله شده، به منظور تخریب کاندیداهای ریاست جمهوری بوده است. (54)
سومین تجربه، مربوط به انتخابات اخیر (24 آذر 1385) شورای شهر و خبرگان است. در این دوره، SMSها، به عنوان ابزار تبلیغات، توانستند بخش وسیعی از کشور را پوشش دهند و SMS به صورتی گسترده، وارد عرصه تبلیغات سیاسی کاندیداها شود. (55) پیامها در این دوره از انتخابات، عاری از تبلیغات تخریبی برای کاندیداهای مختلف بوده و از جریانهای مختلف سیاسی، SMSهایی برای شهروندان، بویژه در تهران و شهرهای بزرگ فرستاده شده است. در جریان انتخابات یاد شده، خبری مبنی بر ضرب و شتم اعضای هیأت نظارت، توسط هواداران یکی از کاندیداهای یک گروه ائتلافی، برای میلیونها نفر در چندین نوبت و به منظور تخریب چهره گروه و کاندیدای رقیب، فرستاده شد. (56)

ادامه دارد …

منبع: ماهنامه اطلاعات سیاسی اقتصادی شماره 346 – 345
نویسنده : مجتبی مقصودی
نویسنده : منیره عرب