روزنامه شرق پنجشنبه ۲۰ آذر ۱۳۸۲ - ۱۶ شوال ۱۴۲۴ - ۱۱ دسامبر ۲۰۰۳
 

ترجمه طاهره رنجبر: تینبرگن در راستای پژوهش های کتل ول تعدادی نمونه تصویری از پرندگان جمع آوری کرد که نشان می داد پرندگان ترجیحاً در جنگل های غیرآلوده، بیدهای تیره و در جنگل های آلوده عمدتاً بیدهای فلفلی روشن را روی درختان شکار می  کنند. در هر دو مورد نمونه هایی که آشکارترند بیشتر خورده می شوند. بدین ترتیب شکار توسط پرندگان در اینجا به عنوان عامل انتخاب طبیعی وارد عمل شده و نسبت بین جمعیت دو نوع بید را تغییر می دهد.

تینبرگن گونه های مختلفی از کاکایی را به عنوان سوژه بررسی های دقیق مقایسه ای بر روی تکامل رفتار انتخاب کرد و به اتفاق بسیاری از دانشجویان و همکارانش به تحقیق در این باره پرداخت. او به واسطه مشاهدات پیشین اش بر روی کاکایی های نقره ای به خوبی با رفتار آنها آشنا بود و در سال ۱۹۵۳ کتاب «دنیای کاکایی نقره ای» را منتشر ساخت. سپس اقدام به بررسی نحوه تکامل علائم گوناگون در گونه های مختلف کرد و نتایج حاصل از این بررسی به شکل فیلمی با نام «علائمی برای بقا » و کتابی با همین عنوان (۱۹۶۷) تدوین شد. بررسی نمایش های رفتاری کاکایی ها، رویکرد زیر را به دنبال داشت. گونه های مختلف کاکایی در ابتدا به دقت مورد مشاهده قرار گرفتند و علائم مختلف رفتاری آنها توصیف شد، چنانچه گونه های مختلف از علامت مشابهی استفاده می کردند، علامت مذکور در تمامی موارد به یک نام خوانده می شد. درست مانند اندام های بدن در گونه های مختلف که در بررسی های آناتومیکی دارای نام های یکسانی هستند. سپس عملکرد هر علامت با مشاهده رفتار پرنده بلافاصله پس از دریافت آن علامت، مشخص می شد. به عنوان مثال علامت موسوم به «علف کنی» در کاکایی نقره ای باعث دور شدن پرندگانی که در آن حوالی اند، می شود.

در مواردی می توان نحوه تکامل علائم را بازسازی کرد. انجام این کار معمولاً با مشاهده یک علامت به عنوان بخشی از سایر رفتارها میسر می شود، به عنوان مثال علامت «قائم» دارای عناصری از هر دو ژست حمله فیزیکی (در این وضعیت پرنده سر را بالا گرفته و نوک را به طرف پایین متمایل می سازد و به نظر می رسد که این پز اولین گام در حمله واقعی باشد) و فرار (سر بیشتر به عقب کشیده می شود. نوک بلند شده و پرها محکم به بدن می چسبند) است. به نظر می رسد که این علائم، جداگانه و ابتدا به ساکن به وجود نیامده اند. بلکه در جریان تکامل از سایر حرکات عزمی منشا یافته اند. تینبرگن این گونه نمایش ها را فعالیت های «اشتقاقی» نامید تا نشأت گرفتن آنها از انواع رفتارهای دیگر را مشخص کند. در مواردی علائم رفتاری در گونه های مختلف، چنان دگرگون می شوند که کمترین شباهت را با رفتار یا ساختار اصلی که از آن منشا گرفته اند، پیدا می کنند. فرآیند تکاملی که علائم مذکور از طریق آنها به شکل اغراق شده ای از فرم اصلی در می آیند یا شباهتشان را به آن از دست می دهند، « آئینی شدن» نامیده می شود. در برخی موارد علائم چنان تغییر می یابند که بدون مراجعه به آنها در گونه های کمتر تغییر شکل یافته نمی توان درباره منشاء آن ها حدس و گمان  زد.

علاوه بر تمامی این ها تینبرگن در بررسی آزمایشگاهی کارکرد رفتارها نیز پیشگام است. او به اتفاق همکارانش ثابت کرد که مجموعه کاملی از علائم، وسیله دفاع رفتاری در برابر خطر شکار شدن است. لانه سازی در کلنی، تخم گذاری همزمان شده، استتار تخم ها، دور کردن پوسته های شکسته تخم از محل آشیانه، جا دادن لانه ها در درون کلنی و انتخاب زیستگاه های مختلف روزانه و شبانه،  همگی نشانگر مکانیسم هایی برای کاهش خطر شکار شدن تخم ها، جوجه ها و حتی بالغ هاست. به عنوان مثال اگر پوسته های شکسته تخم در نزدیکی لانه کاکایی باقی بماند، باعث جلب نظر شکارچیان و افزایش احتمال خورده شدن جوجه ها یا تخم های تفریخ نشده ای می شود که در آن نزدیکی قرار دارند.

تینبرگن حتی در بررسی های زیست شناختی بر روی کارکرد رفتار که به خطر مبهم و غیرقطعی بودن بدنام شده بود، نشان داد که چگونه می توان به راه حل های ساده و روشن دست یافت. او غالباً در ابتدا مسئله را به وضوح توضیح می داد و سپس با طرح آزمایشات عالی به راحتی موفق به حل آن می شد.

او در سال های آخر عمر به طور فزاینده ای به موضوع به کارگیری روش های رفتارشناسی در بررسی طبیعت انسان علاقه مند شد. او بار دیگر در مقوله انسان نیز از هرگونه اظهارنظر کلی و غیر دقیق اجتناب کرد.

او با انتخاب موضوع «درخودماندگی» (اوتیسم) که سندرم کانر نیز نامیده می شود به تحقیق درباره کودکانی پرداخت که از این بیماری رنج می برند. از شاخصه های رفتاری این کودکان کناره گیری حاد آنها از جامعه است. تینبرگن این عارضه را نتیجه تعارض بین ترس های کودک و امیال سرخورده او در اجتماع تشخیص داد. این تحلیل به خوبی نمایانگر این ادعای اوست که رفتارشناسی قادر است علاوه بر تئوری، روش هایی را نیز برای بررسی رفتار انسان ارائه دهد. تینبرگن پس از سال ها تلاش در ۱۹۸۸ چشم از جهان فرو بست.

Ridley, M.1981. Nikolas

Tinbergen (in Animal Behavior, de. D. Mc Farland). Oxford U.P.