روزنامه شرق، شنبه ۲۲ آذر ۱۳۸۲ - ۱۸ شوال ۱۴۲۴ - ۱۳ دسامبر ۲۰۰۳

وحید حسینی جناب : در معرض زلزله ایران جزو پنج کشور اول حادثه خیز جهان است. ۷۰ درصد کشور در معرض خطر زلزله و ۵۰ درصد آن در معرض خطر سیل قرار دارد. در حقیقت کشور ما روی کمربند زلزله خیز آلپ _ هیمالیا قرار دارد و هر از چند گاهی شاهد بروز بلایای طبیعی هستیم. جالب آنکه ما در کشور شاهد بروز همزمان خشکسالی های طولانی و شدید همراه با سیلاب های سهمگین هستیم. بر اساس آمار منتشر شده در سال ۱۳۸۰، ۳۷۶ حادثه در کشور اتفاق افتاده که از جمله ۱۸۸ زلزله و ۸۸ سیل با تلفات ۵۱۴ نفر در کارنامه آن دیده می شود. این در حالی است که حوادث انسان ساز بر بالایای طبیعی پیشی  گرفته اند و هفتاد درصد خسارات و تلفات ناشی از حوادث کشور مربوط به تصادفات رانندگی است. در حقیقت ضعف ایمنی در کشور سالیانه چهار هزار میلیارد ریال خسارت و ارد می سازد. بنابراین جای هیچ شک و تردیدی نمی ماند که باید هر چه سریع تر به چاره کار اندیشید و ساختارهای مدیریت حوادث را مستقر کرد. بحث تشکیل ستادهای حوادث غیرمترقبه در استانداری ها و مدیریت بحران در شهر های بزرگ از جمله تهران طی سال های اخیر در این راستا است.

در سال های اخیر ایمن سازی شهر های کشور در برابر حوادث و سوانح غیرمترقبه مورد توجه قرار گرفته است. مدیریت شهری در سرتاسر کشور ناگزیر است برای کاهش اثرات بلایای طبیعی در شهرها، از کارایی بسیار بالایی برخوردار باشد و آن را با گذشت زمان افزایش دهد؛ همچنین، همواره روش های مدیریت و فناوری های موجود را به ویژه در مورد ایمنی سازی خدمات، تاسیسات و ساختمان های شهر بهبود بخشد و بهنگام نماید.ابعاد وسیع خسارات و تلفات ناشی از بلایای طبیعی در شهرهای گوناگون جهان سبب شده است پژوهش های کاربردی گسترده ای در زمینه بهینه کردن ایمن سازی شهرها، انجام گیرد. از سوی دیگر روش های مقابله با بلایای طبیعی و ایمن سازی شهرها افزایش کارایی روش های مقابله با بلایای طبیعی و ایمن سازی شهری را ضرورت بخشیده است. بنابراین آشکار است که پژو هش های کاربردی در امور مربوط به ایمن سازی شهرها در برابر بلایای طبیعی سبب افزایش ابتکارات در طراحی ها و یافتن بهترین سیاست ها و کاراترین و با صرفه ترین روش ها و فناوری ها خواهد شد.

برای دستیابی به این هدف، گنجاندن برنامه های کاهش آسیب پذیری شهروندان و جامعه که در معرض مخاطرات و بلایای طبیعی هستند در طرح های توسعه شهری ضرورت دارد. در حقیقت، حفاظت از جان و مال مردم، گنجینه های دانش و مهارت های موجود، ابزار تولیدی و صنعتی و تاسیسات و خدمات شهری در مقابل اثرات بلایای طبیعی، باید بخش جدا ناپذیری از طرح های آمایش کشور و مدیریت شهری قلمداد شود.در سال های اخیر ریسک (خطر پذیری) شهرهای بزرگ ایران، به ویژه شهر تهران، در برابر حوادث و سوانح غیرمترقبه افزایش داشته است. ابر شهر تهران از آن جهت که پایتخت کشور است و عمده ترین شهر اسلامی در جهان به شمار می آید، از اهمیت ویژه ای در سطح ملی و بین المللی و جهان اسلام برخوردار است و البته به طور یقین، در سال های آتی نیز همانند گذشته نیروی محرک توسعه اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی کشور خواهد بود.

تحولات عظیم در زمینه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور از یک سو و دگرگونی های اقتصادی و اجتماعی به ویژه در کشورهای آسیا و فناوری های نوین، اثرات متقابل مهمی را در ساختار آتی اجتماعی و اقتصادی شهرهای بزرگ کشور به ویژه تهران خواهند داشت. طبق آمار سازمان ملل متحد، پیش بینی شده در سال ۱۴۰۰ تنها جمعیت کلان شهرهای توکیو، بمبئی، لاگوس، شانگهای، جاکارتا، سائوپالو، کراچی، پکن، داکا و مکزیکوسیتی _ به ترتیب _ بیشتر از تهران خواهد بود. از این رو، تهران به عنوان یکی از کلان شهرهای مهم آسیا و دنیای اسلام، که حجم عرضه خدمات شهری آن تقریباً از تمامی شهرهای ذکر شده بالاتر است، نقشی اساسی در ژئوپلیتیک منطقه و حتی جهان خواهد داشت. البته این امر فقط در صورتی میسر است که این شهر از بلایای طبیعی مصون بماند.

مدیریت بحران چیست: سیستم جامع مدیریت بحران مخاطرات بالقوه و منابع موجود را ارزیابی و به گونه ای برنامه ریزی می کند که منابع خود را با مخاطرات موازنه کند تا بتوان با استفاده از منابع موجود بحران را کنترل کرد. مدیریت بحران دارای چهار مرحله است که هر یک با اهداف خاص خود طراحی و اجرا می شود. این مراحل عبارتند از: (۱) پیشگیری و کاهش اثرات با هدف کاهش احتمال وقوع یا اثرات ناشی از بلایا، (۲) آمادگی با هدف برنامه ریزی و پژوهش، آموزش و مانور، (۳) مقابله با هدف ارائه خدمات اضطراری بلافاصله پس از وقوع بحران، (۴) بازسازی با هدف بازگرداندن جامعه به حالت عادی و نه لزوماً حالت پیش از بحران. در حقیقت توجه به مدیریت پیشگیرانه در دانش نوین مدیریت بحران از اهمیت ویژه ای برخوردار است و مدیریت علمی و کارآمد حوادث بدون تاکید بر پیشگیری و کاهش اثرات امکان پذیر نیست. بحث دیگر مطرح، مدیریت ریسک جامعه نگر است که هدف آن کاهش خطر و مدیریت آن و در نتیجه ارتقای ایمنی است. در حقیقت میزان ریسک ارتباط مستقیم با مخاطره و آسیب  پذیری دارد و با فعالیت های کاهش اثرات رابطه معکوس دارد این مقوله ای است که ما در کشور باید با آن آشنایی کافی پیدا کنیم و به اجرای آن بپردازیم چرا که با وجود وقوع نیمی از حوادث عمده جهان در کشورهای پیشرفته، آنها تنها دچار چهار درصد از تلفات این گونه حوادث در سطح جهان هستند. بنابراین باید هر چه سریع تر این بستر برای مدیران و مسئولان فراهم شود تا به هدف نهایی ایمنی مطلوب دست یابیم.

مدیریت حوادث غیرمترقبه در ایران سابقه چندان طولانی ندارد. مدیریت بحران نوین تنها طی چند سال گذشته در شهر تهران مطرح شده و در حال حاضر شهرهای دیگر کشور از طرح جامع مشابه طرح یاد شده برخوردار نیستند. تهیه و تدوین طرح جامع مدیریت بحران شهر تهران در سال ۱۳۷۸ به دنبال درخواست  هیأت دولت از وزارت کشور به شهرداری تهران واگذار شد.قبل از وقوع، هنگام و پس از زلزله: برنامه های مدیریت بحران با توجه به تعریف و چرخه آن براساس محورهای پیشگیری، آمادگی ، مقابله و بازسازی باید تنظیم شود که هر محور خود دارای چندین بخش و فعالیت باشد. به طور مثال در بخش آمادگی اموری نظیر آموزش همگانی و آموزش تخصصی مدیران برای مقابله با حوادث، تمرین ها و مانورها و جلب مشارکت مردمی باید مطرح شود.

چرخه مدیریت جامع بحران:مقابله ،پیشگیری، آمادگی،بازسازی،بحران

در طرح های توسعه شهری، کاهش آسیب پذیری شهروندان و جامعه در معرض مخاطرات و بلایا ضرورت دارد. بنابراین، برای توسعه پایدار، نخست شهرها باید در جهت بقای سالم خود بکوشند. با همین دیدگاه است که باید شهرها و شهروندان را با شیوه های ارتقای آمادگی از جمله مانورهای مقابله با بحران در مقابل بلایای طبیعی و حوادث، توانمند و آگاه کرد.

سیاست های ایمن سازی شهرها: مهم ترین راه حل کاهش آسیب پذیری و ایمن سازی شهرها در برابر بلایای طبیعی ایجاد ستادهای مدیریت بحران شهری و سازماندهی و هماهنگی سازمان های مسئول امور مدیریت بحران شهری است. از سوی دیگر، افزایش آگاهی مردم در مورد خطرات ناشی از بلایای طبیعی و ایجاد تغییرات در رفتار مردم ضرورت دارد. شهروندان باید اعتقاد پیدا کنند که با فراگیری آموزش های مناسب، می توانند خود را طوری سازماندهی نمایند که در مقابل بلایای طبیعی پیشگیری و خودامدادی کنند. همچنین برای ایمن سازی شهرها در مقابل بلایای طبیعی، فرهنگ ایمن سازی شهرها باید گسترش یابد. در اجرای سیاست های ایمن سازی شهرها، مردم، مدیران شهری و مسئولان دولتی نیز باید مشارکت و تعهد کافی داشته و همچنین دانش لازم را کسب نمایند.از پیش مشخص کردن نقش و مسئولیت های مدیران شهری براساس برنامه های جامع مدیریت بحران ناشی از بلایای طبیعی در سطح شهرداری ها، استانداری ها با هماهنگی با سایر ارگان هایی نظیر جمعیت هلال احمر ضرورت دارد. این وظایف باید قبل از بروز بحران بارها و بارها با انجام مانورهای مشترک تمرین شود.

آماده سازی شهروندان: اعضای جامعه شهری را باید از مسئولیت شان برای حفاظت از خود آگاه کرد. با تبلیغات و  آموزش باید سطح آگاهی مردم را نسبت به ریسک های بلایای طبیعی بالا برد؛ افزون بر این، باید آنها را در مورد اقدامات و آمادگی و ایمن سازی در مقابله با بلایای طبیعی آموزش و مشارکت داد. در این بین انجام مانورهای شهری از اهمیت خاصی برخوردار است. نقشه و طرح های تخلیه محلات و نواحی و مناطق شهری محل اسکان موقت شهروندان هنگام بروز بلایای طبیعی باید از پیش مشخص شوند و امکانات لازم به آنها اختصاص داده شود. این فعالیت ها باید در مانورهای شهری به تمرین و آزمایش گذاشته شوند.

یکی از روش های پیشگیری، آموزش صحیح و فراگیر مردم و فعال کردن آنان است. نتایج آمارهای کشورهای حادثه خیز جهان که اصول پیشگیری و ایمنی را به دقت به کار می برند و مقایسه تلفات و خسارات این کشورها با جوامعی که این اصول را رعایت نمی کنند، نشان می دهد که آموزش چگونگی مقابله با بلایا، نقش بسزایی در کاهش خطرات ناشی از آن دارد.

با وجود آنکه ایران در منطقه زلزله خیز واقع شده و چندی است که تندسیلاب های ناگهانی نیز قربانی های فراوانی می گیرد، اما آموزش همگانی و جلب مشارکت مردمی در آن جایگاه چندانی ندارد و از فراگیری لازم برخوردار نیست. البته پس از فاجعه زلزله رودبار و منجیل (در سال ۱۳۶۹) ، فعالیت هایی در این زمینه انجام شده است که بعضاً پراکنده و گاه غیرعلمی بوده است. برای مثال، آموزش های ارائه شده توسط سازمان های مختلف فراگیر نبوده و همه گروه های سنی و اجتماعی را شامل نمی شود. در حقیقت برای بعضی از گروه های اجتماعی یا سنی اساساً برنامه و متن آموزشی مناسبی وجود ندارد و یا ناقص است. وضعیت تشریح شده در زمینه جلب مشارکت مردمی از این هم بدتر است و به جمع آوری هدایا و کمک ها در زمان بحران اکتفا شده است. اصولاً ذهنیت عموم مردم به گونه ای است که مشارکت مردمی را معادل اهدای این کمک ها هنگام درخواست دولت یا جمعیت هلال احمر می دانند.مشارکت فردی و گروهی: مشارکت فردی سازماندهی نشده عبارت است از هر گونه انجام یا عدم انجام کاری که براساس آن افراد، سلامت و رفاه خود و اطرافیان شان را بدون هیچ گونه گروه بندی و سازماندهی حفظ می کنند و در نهایت از حجم مشکلات ناشی از حوادث می کاهند. در مقابل، مشارکت گروه های سازماندهی شده قرار دارد. در هر ناحیه با محله، گروه یا گروه هایی برای مقابله با حوادث و بلایا سازماندهی می شوند، که فعالیت آنها در زمان بحران، مشارکت گروه های سازماندهی شده نامیده می شود. تفاوت این گروه ها با سایر تشکل های غیر دولتی فلسفه وجودی آنهاست که تنها برای مقابله با حوادث تشکیل شده اند.

آموزش همگانی: تجربه نشان داده است که آموزش از بهترین شیوه های ارتقای شاخص بهره وری در جوامع انسانی است. در آموزش همگانی مقولات بلایای طبیعی، با ارائه شیوه های مختلف اطلاع رسانی و آموزشی ، شهروندان در سنین مختلف آ موزش های فردی رویارویی با شرایط اضطراری و بحرانی ناشی از بلایای طبیعی را فرا می گیرند که فعالیت در این زمینه نیازمند برخورداری از برنامه و طرح های دقیق مبتنی بر مطالعات کارشناسانه است. اما بخش دیگر آموزش رویارویی با بلایای طبیعی به کسانی ارائه می شود که در ارتباط با بحران های طبیعی عهده دار مسئولیت هستند و در زمره نیروهای امدادگر و مدیران بحران قرار می گیرند.یکی از شیوه های آموزش همگانی، تقسیم بندی آن به آموزش رسمی (FORMAL)، غیررسمی (NONFORMAL) و تصادفی (INFORMAL) است که عمدتاً وابسته به میزان دسترسی به مخاطبان است؛ زیرا، آموزش های رسمی و غیررسمی براساس مخاطبان مشخص  برنامه ریزی می شود.از منظری دیگر، اقدامات مردم برای آمادگی و کاهش اثرات به دو دسته ساختاری و غیرساختاری تقسیم می شود. اقدامات ساختاری پیچیده اند و شامل فعالیت های مهندسی، تامین تجهیزات، پایه گذاری نظام های مدیریتی و ... است. اقدامات غیرساختاری دربرگیرنده آموزش، آگاهی، پایه گذاری قوانین و ... است.سازماندهی و تشکیلات آموزش در بیشتر کشورهای دنیا در حال گسترش کمی و کیفی است و روش های جدید آموزشی برای یادگیری بهتر در جهت ارتقای کیفیت ارائه خدمات دردست تدوین است. تاکنون منابع علمی زیادی در زمینه  آموزش مقولات مربوط به مدیریت مراحل چهارگانه بحران منتشر شده که اندکی از آنها درکشور ما ترجمه و منتشر شده اند در حالی که درخواست های مکرر نهادها و سازمان های مختلف برای انتشار و تدوین این منابع وجود دارند.

گروه های هدف آموزش: برای جلب مشارکت فراگیر و مردمی باید آموزش ها برای تمام گروه های سنی و اجتماعی ارائه شود و نباید در این بین استثنا قائل شد.

آموزش مداوم (بازآموزی) در چند دهه اخیر به عنوان یکی از ارکان آموزش مقولات علمی در جهان مورد توجه قرار گرفته است. سازماندهی و تشکیلات آموزش مداوم در اکثر کشورهای دنیا در حال گسترش کمی و کیفی است و هر روز در کشور ما نیز اعتقاد به این فعالیت بیشتر و جدی تر می شود.