مقدمه:
شهر قم، یکی از مراکز مهم مذهبی شیعه، در جریان یورش مغولان به ایران در قرن هفتم هجری، متحمل ویرانی هولناکی شد. در این مقاله، به بررسی وضعیت قم در این دوره و سرنوشت نامعلوم حرم حضرت معصومه (س) خواهیم پرداخت.
اولین حمله مغولان:
اطلاعات دقیقی از وضعیت قم در اولین حمله مغولان در دست نیست. برخی منابع مانند ابن اثیر معتقدند که شهر در این حمله آسیب ندیده است. اما در سال 621 هجری، گروهی سه هزار نفری از مغولان به قم یورش بردند و شهر را به ویرانی کشاندند و بسیاری از ساکنان آن را به قتل رساندند. استاد بیانی، مورخ ایرانی، سنی‌مذهبان قم را در این ویرانی مقصر می‌داند و معتقد است آنها سبتای، فرمانده مغول، را تحریک به قتل عام مردم شهر کرده‌اند.
ویرانی و عدم بازسازی قم:
به هر حال، قم در حمله مغول به شدت آسیب دید و بسیاری از مردم آن کشته شدند. به نظر می‌رسد برخلاف دیگر شهرهای مذهبی شیعیان در دوره ایلخانیان، قم چندان توسعه نیافت و بازسازی نشد. قزوینی، مورخ قرن هفتم، در توصیف قم در آن زمان می‌گوید: "بیشتر قسمت‌های شهر همچنان ویران است." حمدالله مستوفی نیز در اواخر دوره ایلخانی می‌نویسد: "اکثر آن شهر اکنون خراب است."
موقعیت نامعلوم حرم حضرت معصومه (س):
در سال 683 هجری، مرقد مطهر حضرت معصومه (س) در خارج از شهر قم قرار داشت. رشیدالدین فضل‌الله، مورخ نامدار، در شرح فرار شمس‌الدین جوینی به قم پس از جلوس ارغون بر تخت سلطنت ایلخانیان، می‌نویسد: "چون آنجا رسید در مشهد شریف که بیرون شهر است فرود آمد و در آن مزار متبرک معتکف گشت."
در نگاه اول، این امر نشان می‌دهد که شهر در آن زمان آنقدر کوچک شده بود که حرم در خارج از آن قرار داشت. اما مستوفی در جایی دیگر از وسعت باروی قم سخن می‌گوید و می‌نویسد: "باروی قم زیادت از ده هزار گام است و اگرچه اکثر شهر خراب است اما بارویش بیشتر برخاسته است." 
با توجه به این تناقض، می‌توان احتمال داد که حرم حضرت معصومه حتی در قرن ششم هجری نیز در داخل شهر قرار نداشته است. این احتمال با توجه به سکوت منابع تاریخی و جغرافی‌نویسان آن دوره در مورد موقعیت حرم در داخل شهر، قوت می‌گیرد.

کتاب جغرافیای سرزمین های اسلام اثر دکتر علی خزائلی