در این نوشتار، به بررسی نقش قم در جریان مشروطه، با تمرکز بر دیدگاه آیت‌الله حاج میرزا محمد ارباب قمی، از زبان محسن صدرالاشراف، یکی از رجال دوره قاجار و پهلوی، می‌پردازیم.

نقش قم در مشروطه: سکوت یا ابهام؟

با وجود نزدیکی قم به تهران و حضور علما در این شهر در جریان نهضت مشروطه، اطلاعات دقیقی از نقش این شهر و مردمش در دست نیست.

آیت‌الله ارباب و مشروطه: مشروطه‌خواهی مشروط

آیت‌الله ارباب، عالمی فاضل و خوش‌محضر، که نیای خاندان اشراقی قم محسوب می‌شود، از مشروطه‌خواهان بود، اما مشروطه‌خواهی او قید و شرطی داشت. او معتقد بود که مشروطه باید "مشروعه" باشد و قیودی را برای آن لازم می‌دانست که به زعم صدرالاشراف، قابل اجرا نبود.

مشروطه و لوطی‌گری: تشبیهی ناآشنا

در مناظره‌ای دوستانه بین آیت‌الله ارباب و حاج سید نصرالله تقوی، از مشروطه‌خواهان معتقد، آیت‌الله ارباب تشبیهی جالب برای مشروطه و مشروطه‌خواهان ارائه می‌دهد. او مشروطه را به "لوط" و مشروطه‌خواهان را به "لوطی" تشبیه می‌کند. به عقیده او، لوط شخصیتی نیکوکار و لوطی‌ها افرادی فاسد بودند.

اهمیت اسناد و خاطرات در بازخوانی تاریخ

اشاره صدرالاشراف به دیدگاه آیت‌الله ارباب در مورد مشروطه، ضرورت توجه به اسناد و خاطرات در بازخوانی تاریخ را یادآور می‌شود. خاطرات رجال آن دوران، مانند صدرالاشراف، دریچه‌ای به سوی زوایای پنهان تاریخ می‌گشایند و می‌توانند در تکمیل روایت‌های موجود از وقایع گذشته نقش‌آفرین باشند.

پیشنهادی برای احیای گنجینه‌ای تاریخی

صدرالاشراف خاطرات خود را در کتابی با عنوان "خاطرات صدرالاشراف" به نگارش درآورده است. حیف است که این گنجینه تاریخی به دلیل عدم تصحیح و تجدید چاپ مناسب، در دسترس عموم قرار نگیرد.

جمع‌بندی

بررسی نقش قم در مشروطه، موضوعی پیچیده و نیازمند پژوهش‌های بیشتر است. روایت‌های مختلفی از این دوره تاریخی وجود دارد و دیدگاه آیت‌الله ارباب، یکی از این روایت‌هاست. توجه به اسناد و خاطرات و همچنین نقد و بررسی آنها، می‌تواند به درک عمیق‌تر از تاریخ مشروطه، به ویژه نقش قم در آن، کمک کند.

منابع:

• خاطرات صدرالاشراف، وحید، تهران، ۱۳۶۴، ص۱۷۶-۱۷۷