منطقه قم به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود و قرارگیری در مسیر شاهراه اصلی ارتباطات فرهنگی و بازرگانی شرق باستان، از ادوار پیش از تاریخ تاکنون به عنوان حلقه ارتباط و تعامل بین مراکز و حوزه‌های مختلف فرهنگی شناخته می‌شود. این جایگاه برجسته قم را به یکی از نقاط مهم فرهنگی و تاریخی در ایران تبدیل کرده است.

کاوش‌ها و بررسی‌های باستان‌شناسی انجام شده در منطقه قم، از جمله قمرود به سرپرستی کابلی (1367 تا 1372)، تپه صرم کهک به سرپرستی پوربخشنده و سیامک سرلک، زاربلاغ به سرپرستی ملک‌زاده و غار وشنوه به سرپرستی اشتونر، محوطه شمشیرگاه خورآباد به سرپرستی حمید فهیمی و گورستان یوسف‌آباد خاوه به سرپرستی سیامک سرلک، دوره جدیدی از پژوهش‌های باستان‌شناسی را در استان قم شکل داده‌اند. این کاوش‌ها به کشف مدارک و شواهدی منجر شده‌اند که اهمیت تاریخی و فرهنگی منطقه قم را به‌وضوح نشان می‌دهند.

نتایج کاوش‌ها و بررسی‌ها، غنای فرهنگی و بعد تاریخی قم را اثبات کرده است. پیش از این پژوهش‌ها، تصویر روشنی از نقش این منطقه در شکل‌گیری و توسعه فرهنگی جوامع پیش از تاریخ و آغاز تاریخی در حوزه فلات مرکزی وجود نداشت. کاوش‌های قره‌تپه قمرود نشان داد که قم در طول هزاره ششم تا چهارم پیش از میلاد (حدود هشت هزار سال پیش) یکی از مراکز مهم دوره ده‌نشینی بوده است. قم در این دوره دارای فرهنگ و تکنولوژی پیشرفته‌ای بود و با فرهنگ‌های سیلک کاشان، چشمه‌علی ری و زاغه قزوین در ارتباط بود.

مدارک به دست آمده از لایه‌نگاری تپه شادقلی‌خان (واقع در بافت تاریخی شهر قم) نشان می‌دهد که حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قم از هزاره چهارم پیش از میلاد تاکنون به طور مستمر ادامه داشته است. همچنین، نتایج به دست آمده از کاوش‌های گورستان عصر آهن تپه صرم و محوطه استقراری شمشیرگاه نشان می‌دهد که قم در طول عصر آهن یکی از مراکز عمده فرهنگی در حاشیه کویر مرکزی بوده است.

کاوش‌های زاربلاغ (واقع در جاده قدیم قم - تهران) نشان داد که این منطقه از دوره ماد تا اشکانی و ساسانی از اهمیت مذهبی، سیاسی و بازرگانی برخوردار بوده است. شواهد به دست آمده از کاوش‌های محوطه قلی درویش جمکران نیز به تبیین فرهنگ هفت هزار ساله قم باستانی پرداخته و نشان می‌دهد که قم یکی از مراکز اصلی شکل‌گیری و توسعه فرهنگی جوامع استقراری عصر برنز و عصر آهن در حاشیه مرکزی ایران بوده است.

در آغاز دوره تاریخی، قم به عنوان بخشی از ماد بزرگ شناخته می‌شده و در دوره ساسانی نیز یکی از مراکز مهم ایران محسوب می‌شده است. این شواهد همگی نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و فرهنگی قم در طول تاریخ ایران باستان هستند.