خربزه‌کاری در مزارع شهر و روستاها

در رساله‌های قاجاری مربوط به قم به کرات به کشت خربزه چه در مزارع داخل شهر و چه در روستاها به اختصار اشاره می‌کنند. گاهی با عنوان صیفی که خربزه داخل در آن است و گاهی با تصریح به خربزه‌کاری. ما در اینجا به نقل قسم دوم صرفا از دو رساله مبادرت می‌کنیم.

۱. تاریخ دارالایمان قم 
مزرعه شمس‌آباد خالصه - صیفی او خربزه و جوزق است. (ص ۷۲)
قریه نصرت‌آباد - صیفی او خربزه و هندوانه و جوزق خوب دارد. (ص ۷۲)
مزرعه سواران -صیفی خربزه و هندوانه دارد. (ص۷۲)
مزرعه ابرستجان [شاه جمال] - صیفی او خربزه و هندوانه است. (ص ۷۳)
مزرعه مزدیجان [شاه ابراهیم] - خربزه و هندوانه و جوزق و غله او خوب می‌شود. (ص۷۳)
قنات جعفرآباد - غله و خربزه خوب دارد. (ص ۸۹)
قنات فرج‌آباد - غله و خربزه خوب دارد. (ص۹۰)
قنات سراجه - خربزه آنجا در نهایت شیرینی و نازکی است. مثل خربزه‌های گرگاب اصفهان. اکثرش در طهران فروش می‌رود. (ص ۹۱)
قنات زعفرانی - خربزه هم در آنجا خوب می‌شود. (ص ۹۱)
قنات احوص‌آباد_ خربزه خوب و پنبه خوب در آنجا به عمل می‌آید.‌ (ص ۹۲)
قنات بطلیجرد - خربزه و جوزق در آنجا خوب می‌شود. (ص ۹۲)
قنات علی آباد سفلی - غله و خربزه و جوزق خوب در آنجا به عمل می‌آید. (ص ۹۲)
قنات رستم‌آباد - غله و خربزه و جوزق در آنجا خوب به عمل می‌آید.
(تاریخ دارالایمان قم، محمد تقی بیک ارباب، به کوشش مدرسی طباطبایی)

۲. کتابچه تفصیل احوالات دارالایمان قم از همو
"مزارع این بلد که از آب رودخانه مشروب می‌شود به هفتاد حصه قسمت می‌شود. حاصل تابستانی آن‌ها جوزق و کرچک و خیار و خربزه و هندوانه و کدو و کنجد است."
قریه دولت آباد - در صفحه قمرود واقع است.
حاصلش بسیار خوب و مرغوب و جو و جوزق و کرچک و خربزه و هندوانه. چنان‌که به قدر پانزده روز بیشتر از صیفی قم به دست می‌آید و خوب به فروش می‌رود. (ص ۳۸)
به اصطلاح پیش‌رس است.
قنوات - خربزه‌کاری زیاد دارند که در فصل خزان است. (ص ۴۱)
سراجه - حاصل آنجا جو و گندم و کرچک و خربزه خوب و مرغوب [است] که اغلب حمل به طهران میشود. (ص ۴۲)
قنات شاه‌آباد - چهل خروار زمین زیر صیفی کاری آنجا می‌رود که پنبه‌کاری و خربزه‌کاری می‌کنند. (ص ۴۳)
قنات حاجی‌آباد - صیفی‌کاری او اغلب خربزه و جوزق [است]. (ص ۴۳)
قنات علی آباد - قلیلی خربزه و باقی را پنبه‌کاری می‌کنند.
قنات رستم آباد - صیفی‌کاری خربزه و پنبه‌کاری [است]. (ص ۴۴)
قنات مبارک‌آباد - صیفی‌کاری خربزه‌کاری و پنبه دارند. چند سال است به واسطه آفت "گل عمر" خربزه‌کاری را موقوف کرده‌اند.
گل عمر آفت خربزه
"چون ذکر گل عمر شد لازم است حالت آن گل نموده شود:
گلی است ساقه آن به قدر قلمی می‌شود. دسته بیرون می‌آید. گل زرد و آبی دارد‌. نه تخم دارد نه ریشه او در اراضی پیدا می‌شود. هرگاه زمین را غله کنند یا جوزق و کرچک بیرون نمی‌آید. هرگاه خربزه و تنباکو و کرچک و کنجد شود بیرون می‌آید. به محض بروز بته آن محصول خشک می‌شود و از حاصل و بار دادن باز می ماند." (ص ۴۵)
قنات فرج آباد - صیفی خربزه و پنبه و کرچک [است]  (ص ۴۵)
قنات مومن‌آباد - خربزه و جوزق و کنجد دارد.  (ص ۴۵)
قنات حسن‌آباد -_ حاصل آنجا ... کرچک و خربزه‌کاری دارد. (ص ۴۶)
قنات هاشم‌آباد و کویرآباد و صیدآباد - غله آنجا خوب نمی‌شود اما جوزق و خربزه آنجا خوب می‌شود. (ص ۴۶)
قنات احوص‌آباد_ صیفی‌کاری ... خربزه و کنجد ... دارد.‌ (ص ۴۷)
قنات بطلی‌جرد - صیفی‌کاری جوزق و کرچک و خربزه [دارد]. (ص ۴۷)
قنات نواران - صیفی او پنبه‌کاری و خربزه و جوزق [است]. (ص ۴۷)
قنات کریم‌آباد - صیفی خربزه و پنبه و کرچک و کنجد دارد. (ص ۴۸)
در رساله‌های دیگر نیز به خربزه‌کاری چه در داخل مزارع شهر و چه در مزارع روستاهای اطراف تصریح شده است که ما به جهت خودداری از تطویل کلام  فعلا  آن‌ها را ذکر نمی‌کنیم .

سیدمحسن محسنی
۱۴۰۳/۰۶/۱۶