مقدمه

نام‌گذاری مکان‌ها در طول تاریخ تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله شرایط جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی تغییر کرده است. شهر قم نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در دوره‌های مختلف تاریخی با نام‌های مختلفی شناخته شده است. این مقاله به بررسی نام‌های مختلف قم و دلایل نام‌گذاری آن‌ها می‌پردازد.

نام‌های تاریخی قم

در دوره باستان، قم با نام‌های مختلفی از جمله “کمیدان”، “کُم”، “منیجان”، “کُب”، “کومه”، “کُمَندان”، “گونا”، “گورنیا”، “کوآما”، “کوآنا”، “آربایت”، “هکاتوم پیل”، “اشان ایرانوئارث کواد”، “کُمب”، “ویران آباد کردقباد” و “ایستانبر بونارت کواد” شناخته می‌شده است.

دلایل نام‌گذاری قم

1. جمع شدن آب

یکی از دلایل نام‌گذاری قم به این نام، جمع شدن آب رودخانه تیمره یا دیمره در محل فعلی شهر قم است. این آب‌ها باعث رویش گیاه و علف شده و محل چرای چهارپایان می‌شده است. در زبان عربی، موضع جمع شدن آب “قم”

2. وجود چشمه

در نزدیکی رود اناربار، چشمه‌ای پرآب به نام “کُب” وجود داشته که آب این چشمه در زمین جمع می‌شده است. رودخانه‌ای که از این چشمه جاری می‌شده، “کُب رود” نام داشته که بعدها معرب شده و به “قمرود” تغییر نام داده است. به همین دلیل، آن منطقه نیز مناسب به نام رودخانه “قم” نامیده شده است.

3. بنا نهادن توسط قمساره

بنابر روایات، قم توسط قمسارة بن لهراسب از فرزندان پادشاه کیانی بنا نهاده شده و نام قم نیز از نام “قمساره” گرفته شده است.

4. تغییر نام به کُم

زمانی که اعراب به قم رسیدند، این منطقه “کمیدان” نامیده می‌شد. با گذر زمان، این نام به “کُم” و سپس به “قم” تغییر یافت.

5. تغییر از کمیدان به کُم

نام اولیه این منطقه “کمیدان” یا “کُمَندان” بوده و با حذف چهار حرف از نام اصلی، آن را به “کم” و سپس معرب آن “قم” تغییر داده‌اند.

6. محل اجتماع

برخی محققان ریشه کلمه “کُم” را به معنی محل اجتماع در زبان پهلوی می‌دانند. اما با توجه به قوانین زبان‌شناسی، تغییر واج “ک” به “گ” محتمل است ولی تبدیل مصوت " - َ" به " - ُ" توجیهی ندارد.

7. لوحه سلوکی

برخی محققان به لوحه سلوکی “پئوتینگرایا” اشاره می‌کنند که در آن قم به نام “ترمنتیکا” یا “ثرمانتیکا” ذکر شده است. این نام‌گذاری توسط ایزیدور خاراکسی نیز تأیید شده است که در راه‌نامه خود از قم با عنوان “ترمنتیکا” بر سر راه اصلی مدیترانه خاوری به هند یاد کرده است.

نام‌های قم در منابع دینی

قم در روایات دینی و در بین مسلمانان به نام‌های متعددی از جمله دارالمؤمنین، دارالایمان، دارالأمان، دار الموحّدین، خاک فرج، مطهره، مقدّسه، مجمع انصار القائم، حرم اهل البیت، آشیانه آل محمد، استراحتگاه مؤمنان، کوفه کوچک، معدناً للعلم والفضل، مختار البلاد، بلد الائمه، بلد الامین، مرقوف الملائکه، و محروس الملائکه شناخته شده است.

نتیجه‌گیری

نام‌گذاری قم تحت تأثیر عوامل جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی بوده و این شهر در طول تاریخ با نام‌های مختلفی شناخته شده است. هر یک از این نام‌ها بازتاب‌دهنده دوره‌ای از تاریخ و وضعیت جغرافیایی و اجتماعی آن زمان بوده‌اند. امروز قم با نامی که نمایانگر تاریخ و فرهنگ غنی آن است، به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و دینی ایران شناخته می‌شود.