آب، به‌عنوان منبع اصلی حیات، نقشی حیاتی در زندگی مردم تهران قدیم داشت، اما در دوران قاجار، این منبع حیاتی به دلیل نبود بهداشت کافی، به یکی از عوامل اصلی شیوع بیماری‌های واگیردار تبدیل شد. بیماری‌هایی مانند سالک و وبا، که در میان مردم تهران رایج بودند، مستقیماً با آلودگی آب و وضعیت بهداشت شهر مرتبط بودند. این مشکلات نه‌تنها بر سلامت مردم تأثیر می‌گذاشت، بلکه در ادبیات فولکلور و فرهنگ عمومی نیز ردپایی عمیق به جا گذاشت.

آب آلوده و بیماری سالک؛ نشانه‌ای از تهرانی بودن

سالک، که در گذشته به آن «زخم شرقی» یا «لیشمانیوز» گفته می‌شد، یکی از بیماری‌های شایع تهران قدیم بود. این بیماری که از طریق گزش پشه خاکی منتقل می‌شد، به دلیل آلودگی آب و محیط زندگی، به‌ویژه در محله‌های پرجمعیت و کم‌بهداشت مانند عودلاجان، سنگلج و حسن‌آباد، به شدت رایج بود.

جعفر شهری در کتاب طهران قدیم به این نکته اشاره می‌کند که سالک به قدری در تهران شایع بود که به یکی از نشانه‌های تهرانی بودن تبدیل شده بود. او می‌نویسد:

«هر کسی که سالک نداشت، تهرانی بودنش باور نمی‌شد. مردم می‌گفتند آب تهران سالک می‌آورد.»

این بیماری بیشتر در کودکان یک تا هفت‌ساله دیده می‌شد و معمولاً روی صورت، به‌ویژه گونه‌ها، پلک‌ها و بینی، زخم‌هایی ایجاد می‌کرد که به‌تدریج چرکین و دردناک می‌شدند.

وبا؛ «مرض موت» تهران قدیم

یکی دیگر از بیماری‌های مرگبار که به دلیل آلودگی آب و وضعیت بهداشت در تهران شیوع پیدا کرد، وبا بود. این بیماری که در میان مردم به نام‌های «مرض موت» یا «مرگامرگی» شناخته می‌شد، بارها در دوران قاجار به تهران حمله کرد و هزاران نفر را به کام مرگ کشاند.

دلایل شیوع وبا در تهران قدیم:

1. آلودگی آب‌های شهر: نبود سیستم تصفیه آب و استفاده از جوی‌ها و قنات‌های آلوده برای شست‌وشو و آشامیدن.
2. زباله‌های رها شده: زباله‌ها هفته‌ها جمع‌آوری نمی‌شدند و باعث گسترش آلودگی در محله‌ها می‌شدند.
3. کشتار حیوانات در کوچه‌ها: سر بریدن حیوانات بدون رعایت اصول بهداشتی و رها کردن بقایای آن‌ها در محیط.
4. شست‌وشوی مردگان در جوی‌های آب: این عمل، که در آن زمان رایج بود، عامل اصلی انتقال بیماری به محله‌ها و خانه‌ها بود.

شیوع وبا در دوران قاجار:

• 1244 هجری شمسی (دوران فتحعلی‌شاه): نخستین شیوع گسترده وبا در تهران که کشتار زیادی به همراه داشت.
• 1261 هجری شمسی (دوران محمدشاه): بار دیگر وبا به تهران رسید و درباریان و توانگران برای فرار از بیماری به لواسان و مناطق خوش‌آب‌وهوا پناه بردند.
• 1310 هجری شمسی (دوران ناصرالدین‌شاه): وبای چهل‌روزه، که طی آن 70 هزار نفر از تهرانی‌ها جان خود را از دست دادند.
• دوران مظفرالدین‌شاه: وبا از هندوستان و افغانستان به ایران رسید و روزانه 100 تا 150 نفر در تهران جان خود را از دست می‌دادند. این بیماری به مدت 60 روز ادامه یافت و بسیاری از مردم را مجبور به ترک شهر کرد.

سایر بیماری‌های مرتبط با آب آلوده

علاوه بر سالک و وبا، بیماری‌های دیگری مانند اسهال خونی و ژیاردیا نیز در تهران قدیم شایع بودند. ژیاردیا، که نوعی انگل است، از طریق آب آلوده وارد بدن انسان می‌شد و باعث مشکلات گوارشی و ضعف عمومی می‌گردید. این بیماری‌ها، به‌ویژه در فصل تابستان و با افزایش دمای هوا، شدت بیشتری پیدا می‌کردند.

نقش آب در ادبیات فولکلور تهران

مشکلات بهداشتی ناشی از آب، در کنار تأثیرات اجتماعی و فرهنگی، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات فولکلور و فرهنگ عامه تهران قدیم داشت. مردم در ضرب‌المثل‌ها، حکایت‌ها و حتی اشعار محلی، به مشکلات ناشی از آلودگی آب اشاره می‌کردند. برای مثال، بیماری سالک به‌عنوان نمادی از تهرانی بودن در گفت‌وگوهای عامیانه مطرح می‌شد و وبا به‌عنوان «مرض موت» در ذهن مردم باقی مانده بود.

جمع‌بندی

در تهران قدیم، آب نه‌تنها منبع حیات، بلکه عامل بیماری و مرگ نیز بود. نبود سیستم‌های بهداشتی و تصفیه آب، به همراه آلودگی محیط، باعث شیوع بیماری‌های واگیردار مانند سالک و وبا شد که هزاران نفر را به کام مرگ کشاند. این مشکلات، علاوه بر تأثیرات اجتماعی و فرهنگی، در ادبیات فولکلور تهران نیز بازتاب یافت و بخشی از هویت تاریخی این شهر را شکل داد.