قنات‌ها، به‌عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی ایرانی، از گذشته‌های دور نقش حیاتی در تأمین آب و شکل‌گیری زندگی شهری و روستایی ایفا کرده‌اند. در تهران قدیم، قنات‌ها نه‌تنها منبع اصلی آب شرب و کشاورزی بودند، بلکه در شکل‌گیری محله‌ها، اقتصاد، و حتی رویدادهای تاریخی تأثیرگذار بودند. در این گزارش، به مرور برخی از قنات‌های خاطره‌انگیز و تاریخی تهران می‌پردازیم که هنوز هم ردپای آن‌ها در محله‌ها و کوچه‌های قدیمی پایتخت دیده می‌شود.

آب‌انبار چهل‌پله سلسبیل

در خیابان رودکی، کوچه آب‌انبار، آب‌انبار چهل‌پله سلسبیل یکی از سازه‌های آبی مهم تهران قدیم بود. این آب‌انبار، که از آب چشمه فرمانفرماییان پر می‌شد، با استفاده از مصالحی مانند سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج ساخته شده بود. مخزن آب در داخل زمین قرار داشت و از طریق ۴۰ پله به سطح خیابان متصل می‌شد. طراحی هوشمندانه این آب‌انبار، با هدایت باد مناسب به داخل آن، هوای خنک و خشکی را برای نگهداری آب فراهم می‌کرد.

قنات مهران؛ شستن لباس‌های خونین در جنگ

در محله مهران، قنات معروف به مهران زرتشت یا نگارستان، یکی از قدیمی‌ترین قنات‌های تهران با قدمتی هزارساله بود. این قنات، که بعدها آب آن به سمت ارگ قاجار منحرف شد، در دوران جنگ تحمیلی به محلی برای کمک‌رسانی بانوان تبدیل شد. آن‌ها در کنار این قنات لباس‌های خونین رزمندگان و پتوهای آن‌ها را می‌شستند. این قنات همچنین یکی از منابع اصلی تأمین آب محله مهران بود.

قنات زرگنده؛ قلب محله‌ای تاریخی

در محله زرگنده، قنات زرگنده یکی از مهم‌ترین قنات‌های منطقه بود. مظهر این قنات در کوچه قنات قرار داشت و نخستین خانه‌های زرگنده در نزدیکی این مظهر ساخته شدند. این قنات، علاوه بر تأمین آب شرب، منبع اصلی آب حمام سعدی، نخستین گرمابه محله، بود. هنوز هم صدای شرشر آب از مظهر قنات زرگنده به گوش می‌رسد و یادآور روزهای پررونق آن است.

قنات حاج میرزا آقاسی؛ نماد زراعت و آب‌رسانی

قنات حاج میرزا آقاسی، یکی از معروف‌ترین قنات‌های تهران، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار حفر شد و هنوز هم جریان دارد. حاج میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه قاجار، به حفر قنات و زراعت علاقه بسیاری داشت. او برای نخستین بار نهری از رودخانه کرج به وصفنارد جاری ساخت و بعدها این آب را به تهران آورد. این قنات، علاوه بر تأمین آب خیابان پاستور و پارک امین‌الدوله، در فرهنگ عامه نیز جایگاه خاصی داشت. ضرب‌المثل معروف «برای من آب ندارد، برای تو که نان دارد» از داستانی درباره بازدید میرزا آقاسی از این قنات گرفته شده است.

قنات مهرگرد؛ قناتی که قلعه تهران را فتح کرد

قنات مهرگرد، با قدمتی ۷۰۰ ساله، یکی از قنات‌های مهم تهران قدیم بود. این قنات، که آب را از اراضی بهجت‌آباد به کاخ گلستان و شمس‌العماره می‌رساند، در تاریخ نیز نقشی مهم ایفا کرد. در حمله دوم آغامحمدخان قاجار به تهران، او از تونل‌های این قنات برای عبور سربازان خود استفاده کرد. سربازان از طریق این قنات به محله بازار رسیدند و دروازه خراسان را باز کردند، که منجر به فتح تهران شد. این قنات بعدها به دلیل حفاری‌های متروی تهران در دهه ۸۰ منحرف شد.

قنات‌های کن؛ میراثی زنده

محله کن، با داشتن ۹۱ رشته قنات، یکی از مناطق مهم آبی تهران است. این قنات‌ها هنوز هم در آبیاری باغ‌های کن نقش حیاتی دارند. در فصل گرما و خشکسالی، که حجم آب رودخانه کن کاهش می‌یابد، این قنات‌ها منبع اصلی تأمین آب برای باغ‌های بالادستی هستند. قنات حجت‌آباد و قنات‌های دیگر کن، نمونه‌هایی از این میراث زنده هستند که همچنان جریان دارند.

قنات‌های سفارت روسیه و امین‌الملکی

• قنات سفارت روسیه: این قنات از اراضی آبشار و امیرآباد سرچشمه می‌گرفت و آب آن در نزدیکی خیابان یوسف‌آباد به سفارت روسیه هدایت می‌شد. آبدهی این قنات حدود ۲ سنگ بود.
• قنات امین‌الملکی: این قنات از اسماعیل‌آباد کرج شروع می‌شد و به سمت شرق جریان داشت. آب آن از شمال کوچه زورخانه وارد خیابان هفت‌چنار می‌شد و تا خیابان مولوی ادامه پیدا می‌کرد.

قنات‌های ده‌ونک؛ قلب کشاورزی شمال تهران

در محله ده‌ونک، قنات‌های متعددی جریان داشتند که نقش مهمی در تأمین آب کشاورزی و آسیاب‌های قدیمی داشتند. از جمله:

• قنات چمن: بزرگ‌ترین قنات ده‌ونک.
• قنات باغ خوییک: برای آبیاری زمین‌های کشاورزی.
• قنات توتستان: قنات شمالی روستا که آب آسیاب‌ها را تأمین می‌کرد.
• قنات باغ مقبره: برای آبیاری زمین‌های دانشگاه الزهرا(س).

جمع‌بندی

قنات‌ها، به‌عنوان شاهکارهای مهندسی آبی، نه‌تنها منبع حیاتی آب در تهران قدیم بودند، بلکه در شکل‌گیری تاریخ، فرهنگ و زندگی اجتماعی این شهر نقش مهمی داشتند. از قنات مهرگرد که قلعه تهران را فتح کرد، تا قنات حاج میرزا آقاسی که ضرب‌المثل‌ها را زنده کرد، این سازه‌های آبی بخشی از هویت تاریخی تهران هستند که هنوز هم در گوشه و کنار شهر، جریان دارند.