بازار تهران، یکی از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین مراکز تجاری ایران، در طول قرن‌ها از یک بازار کوچک محلی به قلب اقتصادی پایتخت تبدیل شده است. این بازار که امروز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و پررونق‌ترین بازارهای ایران شناخته می‌شود، تاریخچه‌ای غنی دارد که از دوره صفوی آغاز و در دوره قاجار به اوج شکوفایی خود رسید. در ادامه، به بررسی چگونگی شکل‌گیری و توسعه بازار تهران می‌پردازیم.

دوره صفوی؛ آغاز بازار تهران

در زمان شاه طهماسب صفوی، تهران شهری کوچک و ییلاقی در نزدیکی شهر بزرگ ری بود. شاه طهماسب علاقه زیادی به تهران داشت و دستور داد حصاری به طول ۶ هزار قدم دور شهر کشیده شود که به حصار طهماسبی معروف است.

• قلعه و خندق:
  در دل این حصار، قلعه‌ای حکومتی ساخته شد و خندقی در اطراف آن ایجاد شد.
• بازار خندق:
  با گذشت زمان، در حاشیه این خندق، حجره‌ها و دکه‌هایی ایجاد شد و دستفروشان به فعالیت پرداختند. این منطقه به بازار خندق معروف شد و زمینه شکل‌گیری بازار تهران در دوره صفوی فراهم گردید.

دوره قاجار؛ شکوفایی بازار تهران

با انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت در دوره آغامحمدخان قاجار، بازار تهران مورد توجه بیشتری قرار گرفت و به یکی از مراکز اصلی تجارت ایران تبدیل شد.

اقدامات آغامحمدخان قاجار:

• بازسازی حجره‌ها، دالان‌ها و کاروانسراها.
• رونق بخشیدن به تجارت و جذب خریداران و فروشندگان از سراسر ایران.

اقدامات فتحعلی‌شاه قاجار:

• ساخت مسجد جامع در حوالی بازار که بر اهمیت مذهبی و تجاری بازار افزود.
• ایجاد بخش‌های جدید مانند چهارسوق بزرگ و کوچک و بازارهای مروی و چهل‌تن.

اقدامات محمدشاه قاجار:

• افزودن بازار بین‌الحرمین به بازار بزرگ.
• گسترش وسعت بازار و ایجاد فضاهای جدید برای تجارت.

اقدامات ناصرالدین‌شاه قاجار:

• ساخت ورودی اصلی بازار با نام بازار بزرگ.
• سازماندهی ورودی‌های دیگر و افزودن بخش‌های جدید مانند:
  • بازارچه مروی
  • تیمچه صدراعظم
  • بازار امیر
  • سرای امیر
  • بازار کفاش‌ها
• ایجاد بازارچه‌های اطراف بازار اصلی مانند بازارچه‌های معیر و قوام‌الدوله.

نقش مردم و بازاریان در توسعه بازار تهران

اگرچه پادشاهان صفوی و قاجار نقش مهمی در توسعه بازار تهران داشتند، اما نمی‌توان از نقش مردم و بازاریان در این امر غافل شد.

• وقف زمین و خانه:
  بسیاری از مردم و بازاریان زمین‌ها و خانه‌های خود را برای گسترش بازار وقف کردند.
• توسعه تجارت:
  بازاریان با ایجاد حجره‌ها، کاروانسراها و تیمچه‌ها، به توسعه تجارت در بازار تهران کمک کردند.

ساختار بازار تهران در دوره قاجار

بازار تهران در دوره قاجار به یکی از مهم‌ترین مراکز اقتصادی ایران تبدیل شد. ساختار بازار شامل بخش‌های متنوعی بود که هرکدام به فروش کالای خاصی اختصاص داشتند.

• حجره‌ها و دالان‌ها: محل اصلی تجارت کالا.
• کاروانسراها: محل اقامت بازرگانان و انبار کالا.
• چهارسوق‌ها: محل تلاقی راهروهای اصلی بازار.
• مساجد و مدارس: مراکز مذهبی و آموزشی در دل بازار.

بازار تهران امروز

بازار تهران که ریشه در تاریخ صفوی و قاجار دارد، امروز یکی از بزرگ‌ترین و پررونق‌ترین بازارهای ایران است. این بازار نه‌تنها به‌عنوان یک مرکز تجاری، بلکه به‌عنوان یک جاذبه تاریخی و فرهنگی شناخته می‌شود.

ویژگی‌های بازار امروز:

• طولانی‌ترین بازار مسقف ایران با بیش از ۱۰ کیلومتر راهرو.
• مرکز تجارت انواع کالاها از طلا و جواهر گرفته تا پارچه، ادویه، و صنایع دستی.
• وجود مساجد، مدارس و تیمچه‌های تاریخی که هنوز هم فعال هستند.

جمع‌بندی

بازار تهران، که از دوره صفوی به‌عنوان یک بازار کوچک در حاشیه خندق شکل گرفت، در دوره قاجار به یکی از مهم‌ترین مراکز اقتصادی ایران تبدیل شد. اقدامات پادشاهان قاجار، همراه با نقش مردم و بازاریان، باعث شد این بازار به قلب تجارت تهران و ایران تبدیل شود. امروز، بازار تهران نه‌تنها یک مرکز اقتصادی، بلکه یک میراث تاریخی است که داستان توسعه و شکوفایی پایتخت ایران را روایت می‌کند.