محله زرگنده، یکی از قدیمی‌ترین محله‌های شمال تهران، تاریخی پر از فراز و نشیب دارد. این محله که در مسیر تهران به تجریش واقع شده، ابتدا به‌عنوان یک ییلاق خوش‌آب‌وهوا شناخته می‌شد، اما بعدها به دلیل موقعیت استراتژیک و جذابیت‌های طبیعی، مورد توجه اتباع خارجی، به‌ویژه روس‌ها، قرار گرفت. در ادامه، به بررسی تاریخچه این محله، نقش روس‌ها در آن و ماجرای کارخانه کبریت‌سازی می‌پردازیم.

زرگنده؛ از ییلاق تا ایستگاه استراحت بین راهی

زرگنده در گذشته یکی از نزدیک‌ترین باغ‌های ییلاقی به تهران بود و به دلیل آب‌وهوای خوش و دسترسی آسان، به ایستگاه استراحت بین راهی برای کوچ تابستانی تهرانی‌ها تبدیل شد. این ویژگی‌ها باعث شد که زمین‌ها و باغ‌های این منطقه مورد توجه ثروتمندان داخلی و اتباع خارجی قرار گیرد.

افزایش قیمت زمین‌ها و نفوذ روس‌ها

• با افزایش تقاضا برای زمین‌های زرگنده، قیمت باغ‌ها و زمین‌ها به شدت افزایش یافت.
• روس‌ها، که در آن زمان نفوذ زیادی در ایران داشتند، توانستند بخش‌هایی از زمین‌های زرگنده را تصاحب کنند و از منابع آن بهره‌برداری کنند.

ماجرای کارخانه کبریت‌سازی زرگنده

یکی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخی زرگنده، تأسیس کارخانه کبریت‌سازی در این محله بود.

امتیازنامه موسیو دنی:
در دوره قاجار، امتیازنامه‌ای بین حکومت قاجار و موسیو دنی، یک تبعه بلژیکی، امضا شد.

• بر اساس این امتیازنامه، موسیو دنی اجازه داشت:
  • وسایل لازم برای ساخت کارخانه کبریت‌سازی را بدون پرداخت حق گمرک وارد کند.
  • چوب مورد نیاز برای کارخانه را رایگان از جنگل‌های دولتی برداشت کند.
  • در مقابل، سالانه هزار تومان به حکومت پرداخت کند و ۱۰ هزار قوطی کبریت برای مصرف شاه تولید کند.

انتقال امتیاز به پولیاکوف:
پس از مدتی، این امتیازنامه به دلیل نفوذ بانک استقراضی روس، از موسیو دنی گرفته و به پولیاکوف، یکی از سرمایه‌داران روس، واگذار شد.

• میرزا علی خان امین‌الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه، زمینی در اطراف الهیه و نزدیکی زرگنده به پولیاکوف داد تا کارخانه کبریت‌سازی راه‌اندازی شود.

ورشکستگی کارخانه:
این کارخانه کبریت‌سازی دوام زیادی نداشت و به دلایل مختلف ورشکست شد.

• بااین‌حال، در مدت کوتاه فعالیتش، عده زیادی از مردم فقیر و جویای کار را به زرگنده جذب کرد.

پناهندگی محمدعلی‌شاه در سفارت روسیه

در اواخر حکومت محمدعلی‌شاه قاجار و اوج‌گیری جنبش مشروطه‌خواهی، این شاه قاجار پس از شکست در برابر مشروطه‌خواهان، به سفارت روسیه در زرگنده پناه برد.

• ساختمان تابستانی سفارت روسیه:
  این ساختمان در همان زمینی قرار داشت که جد محمدعلی‌شاه به روس‌ها بخشیده بود.
• پناهندگی گسترده:
  علاوه بر محمدعلی‌شاه، بسیاری از وزیران و بزرگان نیز به سفارتخانه‌های روسیه و انگلیس پناه بردند. تعداد متقاضیان پناهندگی به حدی زیاد بود که این سفارتخانه‌ها برای پذیرش آن‌ها با کمبود فضا مواجه شدند.

زرگنده در دوران پهلوی

تا اوایل حکومت پهلوی دوم، توسعه زرگنده محدود به بخش‌هایی بود که پیش‌تر آباد شده بودند.

• واگذاری زمین‌ها:
  زمین‌های جنوبی زرگنده که طبق قوانین قبلی متعلق به سفارت روسیه بود، در سال ۱۳۰۵ با تصویب قانون ثبت املاک به فردی به نام ملااحمد واگذار شد.
• شهرنشینی:
  با افزایش جمعیت و گسترش ساخت‌وساز، زرگنده که هنوز حال‌وهوای روستایی خود را حفظ کرده بود، به‌تدریج به بخشی از شهر تهران متصل شد.

تأثیر بزرگراه صدر

• در سال ۱۳۶۰، ساخت بزرگراه صدر در شمال زرگنده آغاز شد.
• این بزرگراه:
  • ساختار تاریخی محله را به هم ریخت.
  • بخش‌هایی از زرگنده را از هسته مرکزی محله جدا کرد.
  • مرزی قاطع بین زرگنده و محله الهیه ایجاد کرد.

زرگنده امروز؛ محله‌ای با شیب‌های تند و کوچه‌های آشتی‌کنان

زرگنده که بر روی بلندی ساخته شده، هنوز هم ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد:

• شیب‌های تند و کوچه‌های پله‌دار:
  بسیاری از کوچه‌های زرگنده دارای پله‌های طولانی هستند که در کنار آن‌ها سطوح شیبداری برای هدایت آب باران یا آب قنات‌ها قرار دارد.
• خانه‌های قدیمی:
  در میان کوچه‌های باریک و پیچ‌درپیچ، خانه‌هایی با معماری قدیمی دیده می‌شود که یادآور تاریخ این محله است.
• کوچه‌های آشتی‌کنان:
  زرگنده پر از کوچه‌های باریک و پیچ‌درپیچ است که گاهی به بن‌بست می‌رسند و گاهی از دل هم بیرون می‌آیند.

وجه تسمیه زرگنده

روایت اول:
«زر» به معنی طلا و «گنده» به معنی آکنده است. بنابراین، زرگنده به معنای مکانی پر از طلا است.

• به دلیل سیل‌های مکرر در این منطقه، مردم طلاها و اشیای قیمتی خود را در کوزه‌ها دفن می‌کردند. بعدها، این کوزه‌ها از زیر خاک پیدا شدند و نام زرگنده بر این منطقه گذاشته شد.

روایت دوم:
برخی معتقدند نام زرگنده از عبارت «زر کندم» گرفته شده است. این عبارت را اولین فردی که گنجی در خاک پیدا کرده بود، به زبان آورد.

جمع‌بندی

محله زرگنده، با تاریخچه‌ای غنی از دوران قاجار تا پهلوی، شاهد رویدادهای مهمی مانند تأسیس کارخانه کبریت‌سازی، نفوذ روس‌ها و پناهندگی محمدعلی‌شاه بوده است. این محله که روزگاری یک ییلاق خوش‌آب‌وهوا بود، امروز با کوچه‌های باریک و پله‌دار، معماری قدیمی و شیب‌های تند، بخشی از تاریخ زنده تهران را به نمایش می‌گذارد. زرگنده همچنان با هویتی خاص، ترکیبی از گذشته و حال را در دل خود حفظ کرده است.