ریچارد جسور (Richard Jessor)، در سال 1998 نظریه‌ای تحت عنوان «نظریه رفتار مشکل‌آفرین» ارائه داد که به بررسی رفتارهای پرخطر و علل و پیامدهای آن‌ها در نوجوانان و جوانان می‌پردازد. این نظریه بر اساس یک مدل روانی-اجتماعی طراحی شده است و رفتارهای پرخطر را به عنوان بخشی از روند رشد طبیعی نوجوانان در نظر می‌گیرد. جسور معتقد است که این رفتارها می‌توانند هم کارکردی هدفمند داشته باشند و هم پیامدهای منفی جدی برای رشد و سلامت فرد به همراه داشته باشند.

مفهوم رفتار مشکل‌آفرین

رفتار مشکل‌آفرین به رفتارهایی اشاره دارد که:

1. مغایر با هنجارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه هستند.
2. می‌توانند بهزیستی، سلامت و مسیر زندگی فرد را به خطر بیندازند.
3. معمولاً دارای پیامدهای منفی و مضر هستند.

برای مثال:

• مصرف مواد مخدر می‌تواند به آسیب‌های خانوادگی و اجتماعی منجر شود.
• فعالیت جنسی زودهنگام ممکن است پیامدهایی مانند بارداری ناخواسته داشته باشد.
• ترک تحصیل می‌تواند به بیکاری مزمن و مشکلات اقتصادی منجر شود.

علل و انگیزه‌های رفتارهای پرخطر

جسور معتقد است که رفتارهای پرخطر در نوجوانان و جوانان اغلب تابعی از رشد طبیعی و بهنجار آن‌ها هستند. این رفتارها ممکن است به دلایل زیر رخ دهند:

کسب تأیید و احترام همسالان:

• نوجوانان ممکن است برای جلب توجه و تأیید گروه همسالان خود به رفتارهای پرخطر روی آورند.

احساس استقلال از والدین:

• رفتارهای پرخطر می‌توانند به نوجوانان کمک کنند تا حس استقلال و جدایی از والدین را تجربه کنند.

کسب احساس رشد و بلوغ ذهنی:

• برخی از نوجوانان با انجام رفتارهای پرخطر، احساس می‌کنند که به بلوغ و رشد ذهنی دست یافته‌اند.

مقابله با استرس و فشارهای روانی:

• نوجوانان ممکن است از رفتارهای پرخطر به عنوان راهی برای کاهش استرس و فشارهای روانی استفاده کنند.

پیامدهای رفتارهای پرخطر

جسور تأکید می‌کند که رفتارهای پرخطر می‌توانند هم کارکردهای مثبت و هم پیامدهای منفی داشته باشند:

1. کارکردهای مثبت:

• کمک به دستیابی به اهداف رشدی (مانند استقلال، بلوغ ذهنی و تأیید اجتماعی).
• ایجاد تعامل و ارتباط با دیگران.

2. پیامدهای منفی:

• به خطر افتادن سلامت جسمی و روانی.
• اختلال در رشد طبیعی و دستیابی به نقش‌های اجتماعی مطلوب.
• افزایش احتمال درگیری با مشکلات قانونی و اجتماعی.

عوامل مؤثر بر رفتارهای پرخطر

جسور عوامل مؤثر بر رفتارهای پرخطر را به دو دسته عوامل خطر و عوامل حمایتی تقسیم می‌کند:

1. عوامل خطر:

• سابقه مصرف مواد در خانواده:
  • نوجوانانی که در خانواده‌هایی با سابقه مصرف مواد رشد می‌کنند، بیشتر در معرض رفتارهای پرخطر قرار دارند.
• فقر و شرایط اقتصادی نامناسب:
  • فقر می‌تواند به کاهش فرصت‌های زندگی و افزایش احتمال رفتارهای پرخطر منجر شود.
• مدل‌های رفتاری انحرافی:
  • مشاهده و تقلید از رفتارهای انحرافی دیگران، به ویژه در محیط‌های اجتماعی ناسالم.
• عزت نفس پایین:
  • نوجوانانی که عزت نفس پایینی دارند، ممکن است برای جبران احساسات منفی خود به رفتارهای پرخطر روی آورند.
• رفتارهای مسئله‌دار قبلی:
  • وجود رفتارهای انحرافی در گذشته می‌تواند احتمال تکرار یا تشدید رفتارهای پرخطر را افزایش دهد.

2. عوامل حمایتی:

• هوش بالا:
  • نوجوانانی که از هوش بالایی برخوردارند، ممکن است بهتر بتوانند پیامدهای رفتارهای خود را پیش‌بینی کنند.
• خانواده منسجم و حمایتگر:
  • وجود خانواده‌ای با روابط صمیمی و حمایتگر می‌تواند از رفتارهای پرخطر جلوگیری کند.
• مدارس با کیفیت:
  • مدارس با برنامه‌های آموزشی و تربیتی مناسب می‌توانند نقش مهمی در کاهش رفتارهای پرخطر داشته باشند.
• مشارکت در فعالیت‌های داوطلبانه:
  • فعالیت در باشگاه‌ها و گروه‌های اجتماعی می‌تواند جایگزینی مثبت برای رفتارهای پرخطر باشد.
• ارزشمند بودن موفقیت:
  • نوجوانانی که موفقیت برای آن‌ها اهمیت دارد، کمتر به رفتارهای پرخطر روی می‌آورند.

نظریه جسور و تحلیل هزینه-فایده

جسور معتقد است که نوجوانان و جوانان پیش از انجام رفتارهای پرخطر، به صورت ناخودآگاه یا آگاهانه تحلیل هزینه-فایده انجام می‌دهند. در این تحلیل، آن‌ها منافع و پیامدهای رفتار خود را ارزیابی می‌کنند:

منافع احتمالی:

• جلب توجه و تأیید همسالان.
• احساس لذت یا هیجان.
• کاهش استرس و فشار روانی.

هزینه‌های احتمالی:

• آسیب به سلامت جسمی و روانی.
• پیامدهای قانونی و اجتماعی.
• کاهش فرصت‌های شغلی و تحصیلی.

رفتار مشکل‌آفرین و سندرم رفتار مشکل‌زا

جسور رفتارهای مشکل‌آفرین را به عنوان بخشی از سندرم رفتار مشکل‌زا معرفی می‌کند. این سندرم شامل مجموعه‌ای از رفتارهای منفی است که معمولاً با یکدیگر مرتبط هستند، مانند:

• نقض قوانین خانه یا مدرسه.
• رفتارهای بزهکارانه.
• مصرف مواد مخدر.
• خشونت و درگیری‌های اجتماعی.

او تأکید می‌کند که درگیری نوجوان در یک رفتار مشکل‌آفرین، احتمال درگیری او در سایر رفتارهای مشکل‌زا را نیز افزایش می‌دهد.

راهکارهای پیشگیری از رفتارهای پرخطر

بر اساس نظریه جسور، پیشگیری از رفتارهای پرخطر نیازمند تمرکز بر عوامل خطر و عوامل حمایتی است. برخی از راهکارهای پیشنهادی عبارتند از:

تقویت عوامل حمایتی:

• ایجاد محیط خانوادگی حمایتگر و صمیمی.
• ارتقای کیفیت مدارس و برنامه‌های آموزشی.
• تشویق نوجوانان به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و داوطلبانه.

کاهش عوامل خطر:

• کاهش فقر و بهبود شرایط اقتصادی خانواده‌ها.
• ارائه آموزش‌های مهارت‌های زندگی به نوجوانان برای افزایش عزت نفس و توانایی مقابله با استرس.

آگاهی‌بخشی به نوجوانان:

• آموزش پیامدهای رفتارهای پرخطر از طریق برنامه‌های آموزشی و مشاوره‌ای.

حمایت از نوجوانان در معرض خطر:

• شناسایی نوجوانان در معرض خطر و ارائه خدمات مشاوره‌ای و حمایتی به آن‌ها.

نقد و چالش‌های نظریه جسور

تمرکز بر عوامل اجتماعی:

• این نظریه بیشتر بر عوامل اجتماعی و محیطی تأکید دارد و ممکن است نقش عوامل زیستی و روان‌شناختی را نادیده بگیرد.

پیچیدگی روابط علت و معلولی:

• روابط میان عوامل خطر، عوامل حمایتی و رفتارهای پرخطر بسیار پیچیده است و ممکن است به سادگی قابل تحلیل نباشد.

نسبی بودن مفهوم رفتارهای پرخطر:

• تعریف رفتارهای پرخطر ممکن است در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف متفاوت باشد.

نتیجه‌گیری

نظریه رفتار مشکل‌آفرین ریچارد جسور یکی از نظریه‌های برجسته در حوزه روان‌شناسی اجتماعی است که به بررسی علل و پیامدهای رفتارهای پرخطر در نوجوانان و جوانان می‌پردازد. این نظریه با تأکید بر عوامل خطر و عوامل حمایتی، چارچوبی جامع برای درک رفتارهای پرخطر و طراحی برنامه‌های پیشگیری ارائه می‌دهد.

با وجود نقدهایی که به این نظریه وارد شده است، می‌توان از آن برای طراحی برنامه‌های آموزشی، مشاوره‌ای و حمایتی برای کاهش رفتارهای پرخطر در نوجوانان استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها:

1. نظریه رفتار مشکل‌آفرین
2. رفتارهای پرخطر در نوجوانان
3. عوامل خطر و عوامل حمایتی
4. تحلیل هزینه-فایده در رفتارهای پرخطر
5. سندرم رفتار مشکل‌زا
6. پیشگیری از رفتارهای پرخطر
7. تأثیر خانواده و محیط اجتماعی بر رفتارهای پرخطر
8. رفتارهای بزهکارانه و نوجوانان
9. نقش مدارس و فعالیت‌های اجتماعی در کاهش رفتارهای پرخطر
10. پیامدهای رفتارهای پرخطر