مجله  میقات حج  تابستان 1381، شماره 40 

نویسنده : سید حسن فاطمی
136
از مهم ترین شهرهای تاریخی در جهان، که حوادث تلخ و شیرین و حساسی را در خود جای داده، مدینه منوره است. بر پژوهشگران علوم اسلامی است که با این شهر مهم، از زوایای گوناگون آشنا شوند.

در این راستا، جناب آقای سید مهدی مولوی پور «جغرافیای تاریخی مدینه منوره» را به عنوان موضوع پایان نامه کارشناسی ارشد خود، در رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی برگزیده است.

نظر به گستردگی این تحقیق، بر آن شدیم تا آن را در این شماره مجله بشناسانیم. امید است در آینده، این اثر به صورت کتاب، انتشار یابد و مورد استفاده محققان قرار گیرد.

پایان نامه به سه بخش اساسی تقسیم می شود: «مدینه پیش از هجرت»، «مدینه در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله » و «مدینه پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ». مطالب هر بخش در فصل های جداگانه تنظیم شده است که به معرفی آنها می پردازیم:

بخش نخست: یثرب (مدینه) پیش از هجرت
فصل 1 ـ موقعیت و کلّیات جغرافیایی
نویسنده در این فصل به موضوعات مکان شناسی، وضعیت طبیعی، زمین شناسی، خاک شناسی، آب و هوا، کوه ها، وادی ها، رودها و چشمه ها پرداخته است.

فصل 2 ـ تاریخچه یثرب
یثرب بعد از طوفان نوح و ورود یهودیان و طوایف اوس و خزرج به این شهر، محور مباحث این فصل است. چگونگی مهاجرت و سکونت اولین اقوام در یثرب و چگونگی تفاهم و درگیری ها و تنش های آنان نیز در همین فصل مطرح شده است.

فصل 3 ـ ساختار جمعیت شهری و دینی یثرب
در این فصل، ابتدا گروه بندی مناطق مدینه ذکر شده، سپس ساختار دینی این شهر، بررسی شده است.

فصل 4 ـ مساجد مدینه
پیش از هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله نُه مسجد در این شهر بنا شده بود، که نام آنها آمده است.

بخش دوم: مدینه در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله
فصل 1 ـ ویژگی های مدینه
درابتدا 95 نام برای مدینه آورده، آنگاه شرافت و حدود حرم آن را شرح داده است.

فصل 2 ـ مقدمات هجرت و حوادث مسیر تا پایان هجرت
این فصل عهده دار تبیین موارد زیر است:

وضعیت شرایط سخت حاکم بر جوّ شرک آلود مکه حتی نفس کشیدن را برای مسلمانان دشوار کرده بود. لذا پیامبر صلی الله علیه و آله ، هجرت به مدینه را ترجیح داد و مردم مدینه استقبال شایسته ای از حضرت کردند. نخستین مسجد در محل قبا و با همکاری پیامبر صلی الله علیه و آله ساخته شد. اولین نماز جمعه نیز در مسجد جمعه برگزار گردید و زانو زدن شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله در جایگاه مسجد پیامبر، ماجرای هجرت از مکه به مدینه را پایان داد.

فصل 3 ـ ساخت، توسعه و جایگاه های تاریخی و مقدس مسجد النبی
نویسنده به چگونگی ساخت مسجد النبی ـ به عنوان پایگاه اصلی حکومت مسلمانان ـ پرداخته است و جایگاه های تاریخی و مقدس مسجد را آورده است.

فصل 4 ـ حوادث پس از هجرت
سال شمار حضور پیامبر و حوادث مربوط به هر سال، مطالب این فصل را تشکیل می دهد.

فصل 5 ـ بقیع
پس از بیان شرافت قبرستان بقیع، از یک یک شخصیت های مدفون در بقیع نام برده شده و در نقشه ای محل دفن آنها مشخص گردیده است.

فصل 6 ـ مساجد زمان پیامبر صلی الله علیه و آله
در زمان حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه، معمولاً در مکان هایی که حضرت نماز می خواند، مسجد می ساختند. نویسنده تحت عنوان های مساجد سبعه، مساجد مصلا و سایر مساجد، یک یک آنها را شناسانده است.

فصل 7 ـ آثار و مکان های تاریخی و مقدس
در این فصل، خانه ها، آطام(1)، ثنایا(2)، آرامگاه ها و چاه های مهم مدینه معرفی شده است.

فصل 8 ـ مساجد و مکان های تاریخی اطراف مدینه
مسجد شجره، مسجد معرس، مسجد غدیرخم، مسجد سرف، فدک و خیبر در این فصل شناسانده شده است.

بخش سوم: تاریخ تحولات مدینه، مسجد النبی و سایر مساجد بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله
فصل 1 ـ دوران خلفای راشدین
موقعیت مدینه و مسجدالنبی از سال 11 تا 36 هجری را بیان کرده است.

فصل 2 ـ دوران اموی
موقعیت مدینه و مسجد النبی و سایر مساجد مدینه میان سال های 40 تا 130 هجری در این فصل آمده است.

فصل 3 ـ دوران عباسی
موارد فصل قبل، از سال 130 تا 656 هجری بیان شده است.

فصل 4 ـ دوران ممالیک بحری و چرکسی
این دوران، سال های 648 تا 923 را دربر می گیرد.

فصل 5 ـ دوران عثمانی
دوران عثمانی از سال 923 تا 1336 را شامل می شود.

فصل 6 ـ مساجدی که بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله ساخته شد.
مساجد معرفی شده عبارتند از:

تاجوری، قازانیه، کاتبیه (سنوسیه)، بهرام آغا، عنبریه و خلیل آغا.

فصل 7 ـ دوران سعودی
این فصل، عهده دار بیان موقعیت مدینه در دوران معاصر (1344 به بعد) است و به مواردی چون: ساختار شهری، کوی ها، خیابان ها، بازارها، صنایع مسجدالنبی و... می پردازد.

پی نوشتها:

1 . جمع «اطم» ساختمان های مستطیل شکل با دیوارهای سنگی و قلعه مانند بوده که برای محفوظ ماندن از حملات دشمن می ساختند.

2 . راه های ورود و خروج مدینه.