نظریه ساخت‌یابی (Structuration Theory) آنتونی گیدنز، مجموعه‌ای از مفاهیم بنیادی را برای تحلیل رابطه میان ساختار و عاملیت در زندگی اجتماعی ارائه می‌دهد. این نظریه تلاش می‌کند تا بر دوگانگی سنتی میان ساختارگرایی و عاملیت‌گرایی غلبه کند و رابطه دوسویه و دیالکتیکی میان این دو را توضیح دهد. در ادامه، مفاهیم و اصطلاحات کلیدی این نظریه شرح داده می‌شود:

1. ساخت‌یابی (Structuration)

تعریف کلی:

• ساخت‌یابی به فرایندهای ایجاد و بازتولید ساختارهای اجتماعی اشاره دارد.
• این اصطلاح به نحوه شکل‌گیری و تداوم ساختارها از طریق کنش‌های انسانی و تعاملات اجتماعی می‌پردازد.

دو معنای ساخت‌یابی:

فرایند ایجاد ساختارها:

• ساخت‌یابی به مجموعه رخدادهایی اشاره دارد که در طول زمان و مکان رخ می‌دهند و منجر به ایجاد ساختارهای اجتماعی می‌شوند.
• این ساختارها شامل نهادها، نظام‌های اعتقادی، نظام‌های قشربندی و سایر اجزای جامعه هستند.

رابطه دوسویه ساخت و عاملیت:

• ساخت‌یابی همچنین به تعامل دوسویه میان ساختار و عاملیت اشاره دارد؛ به این معنا که ساختارها هم وسیله و هم نتیجه کنش‌های انسانی هستند.
• این مفهوم نشان‌دهنده وابستگی متقابل میان ساختار و عاملیت در ایجاد و بازتولید نظام‌های اجتماعی است.

2. ساختار (Structure)

تعریف:

• ساختار به مجموعه‌ای از قواعد و منابع اشاره دارد که کنش‌های انسانی را شکل می‌دهند، محدود می‌کنند و در عین حال، توانمند می‌سازند.

ویژگی‌های ساختار:

تداوم زمانی و مکانی:

• ساختارها دارای تداوم هستند و در طول زمان و مکان بازتولید می‌شوند.

دوگانگی ساختار:

• ساختارها هم وسیله و هم نتیجه کنش‌های انسانی هستند.

قواعد و منابع:

• ساختارها شامل قواعد (هنجارها و قوانین) و منابع (ابزارها و توانایی‌ها) هستند که افراد برای انجام کنش‌های خود از آن‌ها استفاده می‌کنند.

ساختار به‌عنوان فرآیند:

• گیدنز ساختار را نه به‌عنوان یک عنصر ثابت، بلکه به‌عنوان یک فرآیند پویا می‌بیند که از طریق کنش‌های انسانی بازتولید می‌شود.

3. عاملیت (Agency)

تعریف:

• عاملیت به توانایی و ظرفیت کنشگران انسانی برای انجام کنش‌های هدفمند و تأثیرگذاری بر محیط اجتماعی اشاره دارد.

ویژگی‌های عاملیت:

آگاهی و نیت‌مندی:

• کنشگران انسانی موجوداتی آگاه و نیت‌مند هستند که می‌توانند انتخاب کنند و بر محیط اجتماعی خود تأثیر بگذارند.

آگاهی عملی و گفتمانی:

• آگاهی عملی (Practical Consciousness): دانش ضمنی که افراد برای انجام فعالیت‌های روزمره به کار می‌گیرند.
• آگاهی گفتمانی (Discursive Consciousness): دانش صریح و قابل بیان درباره کنش‌ها و اهداف.

پیامدهای ناخواسته:

• کنش‌های انسانی اغلب پیامدهایی ناخواسته دارند که ممکن است به بازتولید یا تغییر ساختارهای اجتماعی منجر شوند.

4. دوگانگی ساختار (Duality of Structure)

تعریف:

• دوگانگی ساختار به این معناست که ساختارها هم وسیله و هم نتیجه کنش‌های انسانی هستند.

ویژگی‌ها:

• ساختارها از طریق کنش‌های انسانی بازتولید می‌شوند.
• کنش‌های انسانی نیز در چارچوب ساختارها شکل می‌گیرند.

اهمیت:

• این مفهوم اساس نظریه ساخت‌یابی گیدنز است و بر تعامل دوسویه میان ساختار و عاملیت تأکید دارد.

5. نظام‌های اجتماعی (Social Systems)

تعریف:

• نظام‌های اجتماعی به الگوهای تکرارشونده کنش‌های انسانی اشاره دارند که در طول زمان و مکان بازتولید می‌شوند.

ویژگی‌ها:

• نظام‌های اجتماعی شامل نهادها، هنجارها، ارزش‌ها و روابط اجتماعی هستند.
• این نظام‌ها از طریق کنش‌های انسانی بازتولید و تغییر می‌کنند.

6. زمان و مکان

تعریف:

• گیدنز بر اهمیت زمان و مکان در تحلیل اجتماعی تأکید دارد.

ویژگی‌ها:

زمان:

• کنش‌های انسانی در زمان خاصی رخ می‌دهند و به تاریخ و زمینه‌های زمانی وابسته هستند.

مکان:

• کنش‌های انسانی در مکان خاصی رخ می‌دهند و به زمینه‌های مکانی وابسته هستند.

اهمیت:

• زمان و مکان به‌عنوان عوامل تعیین‌کننده در تحلیل نظام‌های اجتماعی نقش دارند.

7. قواعد و منابع (Rules and Resources)

تعریف:

• ساختارها شامل قواعد (هنجارها و قوانین) و منابع (ابزارها و توانایی‌ها) هستند که کنشگران برای انجام کنش‌های خود از آن‌ها استفاده می‌کنند.

ویژگی‌ها:

• قواعد به هنجارها و قوانین اجتماعی اشاره دارند.
• منابع شامل ابزارها، امکانات و توانایی‌هایی هستند که کنشگران برای انجام کنش‌های خود به کار می‌گیرند.

8. بازتولید و تغییر (Reproduction and Change)

تعریف:

• ساختارهای اجتماعی از طریق کنش‌های انسانی بازتولید می‌شوند، اما این فرایند همیشه با تغییر همراه است.

ویژگی‌ها:

• بازتولید به تداوم ساختارها اشاره دارد.
• تغییر به دگرگونی ساختارها از طریق کنش‌های انسانی اشاره دارد.

9. آگاهی عملی و گفتمانی

تعریف:

• گیدنز میان دو نوع آگاهی تمایز قائل می‌شود:
  1. آگاهی عملی: دانش ضمنی و ناآگاهانه‌ای که افراد برای انجام فعالیت‌های روزمره به کار می‌گیرند.
  2. آگاهی گفتمانی: دانش صریح و قابل بیان درباره کنش‌ها و اهداف.

اهمیت:

• این تمایز نشان می‌دهد که بسیاری از کنش‌های انسانی ناآگاهانه هستند، اما همچنان در بازتولید ساختارها نقش دارند.

10. قدرت (Power)

تعریف:

• قدرت به توانایی کنشگران برای تأثیرگذاری بر محیط اجتماعی و دیگران اشاره دارد.

ویژگی‌ها:

• ساختارها با قدرت مرتبط هستند و می‌توانند هم محدودکننده و هم توانمندساز باشند.

نتیجه‌گیری

نظریه ساخت‌یابی گیدنز مجموعه‌ای از مفاهیم و اصطلاحات بنیادی را برای تحلیل رابطه میان ساختار و عاملیت در زندگی اجتماعی ارائه می‌دهد. این نظریه بر تعامل دوسویه میان ساختار و عاملیت، اهمیت زمان و مکان، و نقش آگاهی و نیت‌مندی کنشگران تأکید دارد. مفاهیمی مانند ساخت‌یابی، دوگانگی ساختار، قواعد و منابع، و بازتولید و تغییر، ابزارهای مفهومی مهمی برای درک نظام‌های اجتماعی و فرایندهای تغییر اجتماعی فراهم می‌کنند.