شهر قم به دلیل حرم مطهر حضرت معصومه (ع ) که زیارتگاه عاشقان آن بانوی بزرگوار است در طول تاریخ همواره مورد توجه بوده است . از سویی دیگر به سبب آن که در مرکز کشور قرار دارد از گذشته تاکنون به عنوان یکی از جاده های اصلی از محور شمال به جنوب کشور به شمار می رود.
بر همین اساس در طول تاریخ عده ای از محققان ، جهانگردان ، مورخان ، جغرافی نگاران و... طی سفرهای گوناگون به هنگام اقامت یا عبوری گذرا از این شهر گوشه هایی از خصوصیات فیزیکی ، اجتماعی ، اقتصادی ، تاریخی و... آن را به رشته تحریر کشیده اند که به نوبه خود بسیار با ارزش است . در این متون تاریخی می توان به مطالب ارزنده دقیقی از این شهر دست یافت که حکایتی از قصه دیرینه آن دارد.
حال در این مختصر ضمن رعایت تقدم و تأخر نوشتارها به سیر تاریخی شهر قم می پردازیم و تنها به معرفی برخی منابع اکتفا خواهیم کرد تا ببینیم اوضاع و احوال قم در سده های پیشین چگونه بوده است .
یعقوبی:
یعقوبی معروف به ابن واضح در نیمه دوم سده سوم هجری قمری (278.ق ) در کتاب «البلدان » از شهر قم چنین یاد می کند:

«و کسی که قصد قم را دارد، چون کسی که رو به شرق می رود از همدان بیرون رود و در روستاهای همدان پیش رود و از شهر همدان تا شهر قم پنج منزل راه است و شهر بزرگ قم که به آن «منیجان » گفته می شود وشهری است جلیل القدر که گویند در آن هزار گذر است و درون شهر دژی است کهن برای عجم ، و در کنار آن شهری است که به آن کمندان گفته می شود و آن را رودخانه ای است که در میان دو شهر آب در آن جاری است و روی آن پل هایی است که با سنگ بسته شده و روی آنها از شهر «منیجان » به شهر«کمندان » عبور می کنند، و اهالی آن که بر آن شهر چیره اند، قومی هستند از «مذحج » و سپس از «اشعریان » ودر آن مردمی از عجم های کهن سکونت دارند، و قومی هم از موالی که خود می گویند که آنان موالی عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب اند».
محمد جعفر سرقدی (جلد ششم شناختنامه قم ،ص11 و13 )
توضیح درباره تکراری بودن مطلب:
در یادداشت قبل به جای شهر «همدان »شهر «مهران »آمده بود که با مراجعه به کتاب شناختنامه قم، اصلاح شد.