روزنامه همشهری پنجشنبه 18 مرداد ,1375 8 آگوست ,1996 سال چهارم , شماره 1037

از ویژگیهای انکارناپذیر قرآن, جهان شمولی, فراگیری و حضور و حیات
دایمی آن در میان نسلهای جاری و عصرهای متوالی است و مخاطب قرآن نه
قومی خاص ونه قبیله ای مخصوص و نه نژادی ویژه اند, بلکه روی سخن قرآن
در عنوانی عام وبی مرز زمان و مکان, توده های مردمند.
تلاش در تبیین مفاهیم وحی در زبان فارسی وعربی به گونه ای گسترده صورت
گرفته ولی این تلاش در سایر زبانها کمتر به کار بسته شده است.
بر این اساس واحد تحقیقات و پژوهشهای دفتر تبلیغات اسلامی خراسان
بخش فرهنگ و معارف قرآنی مشهد تلاش در جهت تبیین مفاهیم واژگان قرآن
به زبان انگلیسی را در برنامه های تحقیقاتی خویش قرار داد که بخشی از
اهداف و روشهای آن به وسیله خانم شهره شاهسوندی استاد زبان انگلیسی
در دانشکده ادبیات مشهد و مجری طرح به رشته تحریر درآمده است.
زبان شناسی, علمی است که زبان یا سیستم برقراری ارتباط بین انسانها
رامطالعه می کند. اهمیت روزافزون این علم در علوم و فنون مربوط با
زبان, لزوم آشنایی با آن را دو چندان می نماید. از جمله فنون مرتبط
با زبان شناسی, ترجمه است و مترجم ازآن جا که دخیل در بررسی متن
زبان مبدا و برگردان آن به زبان مقصد است, از این قاعده مستثنا
نیست. اهمیت آگاهی او از این علم و تئوریهای ترجمه که مبتنی بر
زبان شناسی است, امری نیست که بتوان از آن چشم پوشی کرد. مترجم به
مدد یافته های زبان شناسی, می تواند ملاکهایی را برای خود تعیین نموده
و از ضوابطی پیروی کند تا محصول تلاش او به گونه ای منسجم, در اختیار
خوانندگانش قرار گیرد. بدین ترتیب, از ارائه اثر خویش, تنها بر اساس
ذوق و سلیقه خودداری کرده و رنگ و صبغه علمی بر اثر خویش می زند.
پیشرفت علوم زبان شناسی و ترجمه شناسی در غرب, مباحث علمی بسیاری را
در ترجمه متون مذهبی, مخصوصا انجیل, مطرح ساخته است, به گونه ای که
مباحث مطروحه سطوح مختلف زبان, واژگان, ارتباط دستوری, اجزاء
ساختارها, معنا و پیام را دربرمی گیرد و اهمیت توجه به آنها در
انتقال معنا و پیام از زبانی به زبان دیگر را روشن می سازد. مجلات و
فصلنامه هایی نیز بدین امر اختصاص یافته و شیوه ها ودشواریهای موجود
در برگردان انجیل مورد مداقه و بررسی قرار می گیرد. متاسفانه نوپایی
این علوم در کشورهای اسلامی و عدم توجه کافی به جنبه های کاربردی
یافته های آنها موجب گردیده تا مباحث مطروحه در زبان شناسی و ترجمه
شناسی, عملا محلی از اعراب در ترجمه قرآن نداشته باشد. بررسی اجمالی
آثار ترجمه شده قرآنی بوضوح اشکالهای عمده ای را آشکار می سازد که
ناشی از بی دقتی علمی در بررسی واژه ها و آیات قرآنی در سطوح مختلف
ترجمه است.
چنین نقصانی در برگردان قرآن مجید به زبانهای دیگر, که از لحاظ
فرهنگی سنخیتی با اسلام و قرآن ندارند, مشکلات بیشتری را در سر راه
درک قرآن به همراه می آورد, زیرا مخاطبان فعلی قرآن کریم در اقصی
نقاط عالم, فاقد اطلاعات پیش زمینه ای و فرا زبانی هستند که مسلمانان
صدر اسلام و اعراب دوران جاهلیت از آن برخوردار بوده اند. در عصر
جاهلیت, فرهنگ غالب, بت پرستی وشرک بوده که در اساس با فرهنگ وحدانیت
و یگانه پرستی اسلام مغایرت دارد. اسلام با ظهور خود بسیاری از آداب و
سنن آن دوران را مردود شناخته و آنها را رد نمود, اما برخی از آنها
را با تغییر و تطبیق بر فرهنگ اسلام پذیرفت. برای مثال می توان از
واژه های: جاهلیت, مروت, موت, تسلیم, تضرع, معروف و حیات نام برد.
عدم اطلاع از شرایط تاریخی و جغرافیایی فرهنگی اعراب قبل و بعد از
اسلام, موجب خواهد شد تا فضای حاکم بر محیط, به خوبی ادراک نشود و در
ترجمه منتقل نگردد.
البته توجه به این نکته ضروری است که ترجمه قرآن ,تنها با تکیه بر
علم زبان شناسی و آگاهی از نظریات ترجمه عملا ممکن نیست و مترجمان آن
باید اطلاعات و آگاهی وسیعی در زبان عربی, تفسیر, معارف قرآنی, تاریخ
اسلام و سایر ادیان و همچنین زبان مقصد و ویژگیهای آن داشته باشند,
تا بتوانند به این امر خطیر دست یازند.
از دیگر مسائل در زمینه ترجمه قرآن, برگردان آن به دست افرادی است
که خود مسلمان نبوده اند و طبیعی است که درک آنان محدود به دیدگاه
خاص خودبوده و نمی توانند آنچنا که باید و شاید, حق مطلب را ادا
نمایند. در بررسی قرآنهای ترجمه شده به دست غیر مسلمانها رنگ و بوی
مفاهیم و فرهنگ ادیان دیگر, به خوبی مشهود است.
تلاش در راه اشاعه فرهنگ و معارف اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی, ما
را برآن داشت تا با توجه به فقدان ترجمه ای دقیق از قرآن کریم در
ممالک غیراسلامی, دست به پژوهش و تالیف فرهنگ واژه های قرآن کریم به
زبان انگلیسی بزنیم و به دلایل چندی این امر راضروری دانسته و
می دانیم.
تحقیق بر روی ترجمه های قرآن کریم و همچنین فرهنگهای اصطلاحات اسلامی
به زبان انگلیسی, این نکته را روشن ساخت که مترجمان و یا مولفان در
آثار خوداز دقت نظر کافی در معادل یابی برخوردار نبوده و به دلایل
مختلف از ارائه معادل دقیق, عاجز بوده اند:
.1 عدم آشنایی کافی با فرهنگ قرآن , اسلام , مسیحیت و . . .
.2 عدم آشنایی کافی با زبان انگلیسی و عربی و ظرایف این دو زبان .
.3 عدم آشنایی کافی با زبان شناسی و نظریات جدید ترجمه شناسی و
کاربردآن در ترجمه به صورت عملی.
.4 در نظر نگرفتن وجوه معنایی متعدد واژه ها و آحاد معنایی هر واژه
در مقایسه با معادل آن.
.5 انجام برگردان متن به صورت فردی .
از این روی, در انجام این طرح پژوهشی به نام فرهنگ واژه های قرآنی
همت گماشته شد.
در تالیف فرهنگ واژه های قرآن با استفاده از منابع مختلف (تفاسیر,
کتابهای لغت, و.. . ) وجوه معنایی هر واژه (آحاد معنایی آن) موارد
کاربرد آن (اسم, فعل, صفت. . . ) همایش آن با لغات دیگر در قرآن را
مشخص نموده, سپس به معادل یابی در زبان انگلیسی پرداخته می شود.
در زمینه معادل یابی, ذکر نکات زیر ضروری است. برای واژه مورد نظر,
ممکن است در زبان انگلیسی:
1 معادل مناسب وجود داشته باشد
2 معادل مشخصی وجود نداشته باشد
3 معادل موجود بار فرهنگی مذهبی زبان مقصد را داشته و آن را القا
نماید.
با توجه به هر یک از نکات فوق و همچنین با توجه به آحاد معنایی هر
واژه, معادل مناسب آن انتخاب می شود. معادل یابی برای واژه های گروه
اول, مشکلی به همراه نخواهد داشت. گروه دوم واژه های قرآنی آن دسته
از لغات هستند که معادل آنان در زبان مقصد وجود نداشته و به اصطلاح
خلا واژگان وجود دارد. برای مقابله با این خلا واژگان, اگر بخواهیم
به توصیف و توضیح واژه ها متوسل شویم, چنانچه لغت از واژه های کلیدی
باشد و یا این که بسامد آن در قرآن زیاد باشد, عملا با به کارگیری
معادل چند کلمه ای به زیبایی و انسجام ترجمه لطمه خواهیم زد و اگر
بدون در نظر گرفتن بار معنایی واژه, معادل نامناسبی انتخاب کنیم ,
یقینا دچار افت معنایی خواهیم شد.
برای مثال می توان واژه های الزکاه, الجهاد را نام برد. دراین
زمینه یا باید به جعل واژه در زبان مقصد اقدام نمود و یااز
مکانیزمهای دیگری برای انتقال معانی و مفاهیم واژه استفاده کرد;
مثلا واژه الزکاه را مترجمان به due Poor و یا alms ترجمه
کرده اند. اگر به آحاد معنایی واژه الزکاه دقت کنیم, متوجه می شویم
که واژه های مذکور نمی توانند معادل مناسبی برای الزکاه باشند, زیرا
فاقد آحاد معنایی آن هستند.
از طرف دیگر, توضیحات ناقصی که گاه از سوی مترجمان ارائه می شود,
خود باعث گمراهی خوانندگان می گردد.
گروه سوم از واژه های قرآنی ,شامل آن دسته از واژه هاست که معادل
آنها در فرهنگ انگلیسی زبانان وجود دارد, اما دارای بار فرهنگی
متفاوت با فرهنگ قرآن هستند. واژه هایی نظیربرزخ,شهادت وتوبه
که معادل آنها را عموما درانگلیسی با بار فرهنگ مسیحیت به
ترتیب; purgatoryrepentence ; martyrdom قرارمی دهند. حال اگر به
وجوه معنایی واژه برزخ در قرآن مراجعه کنیم, می بینیم معنای آن
معادل حایل, مانع, فاصله و عالم برزخ است.
معادل عالم برزخ را درانگلیسی , بعضی Purgatory ذکر کرده اند: این
واژه در فرهنگ مسیحیت به مکانی اطلاق می شود که گناهکاران به خاطر
معاصی خود, در آنجامجازات می شوند. در حالی که عالم برزخ اشاره به
مکانی دارد که همه انسانها پس از مرگ وارد آن شده و بسته به شیوه
زندگی خود در دنیا پاداش داده شده, و یا مجازات خواهند شد.
حال اگر واژه Purgatory رامعادل عالم برزخ قرار دهیم به خاطر در
نظر نگرفتن آحاد معنایی آن, افت معنایی خواهیم داشت.
از سوی دیگر, پاره ای ازواژه های قرآن که در آیات مختلف, دارای
وجوه معنایی متفاوتی هستند, توسط بعضی مترجمان با عنایت به تنها
یک وجه معنایی آن ترجمه گردیده است. از جمله مواردی که در این طرح
مدنظر قرار می گیرد, توجه به ابعاد معنایی یک واژه است. برای مثال
واژه معروف در سوره احزاب شیوه سخن گفتن مناسب در سوره بقره
شایسته و پسندیده و درست وبا رعایت مقررات شرعی ودر حد متعارف
و در سوره نساء معاشرتی که از نظر مردان شناخته شده و بین آنان
متداول است. آمده ولی مترجمان با عدم توجه با وجوه معنایی متفاوت
واژه المعروف در قرآن مجید, اکثرا به یک معنا honorable ترجمه
کرده اند.
. honorable در فرهنگ لغت Webster به صورت زیر آمده است:
.Worthy : havinghonorable . . honored being rightof of sense
a showing or by characterized wrong, or integrity, and honesty
Bringing . . upright or owner the to honor honor, .doing . doer
with accompanied respect of marks همچنان که مشاهده می کنیم , عدم
توجه به وجوه معنایی واژه مذکور و متن آیه ای که این واژه در آن
استعمال گردیده است, موجب شده تا تقریبا در تمامی آیات این واژه به
یک معنا و با یک واژه بیان گردد.

روش پژوهشی طرح در مرحله اول, ابتدا واژه های قرآن بر اساس معنا
و اهمیت آن در درک مفهوم آیه انتخاب می شوند. لذا بسامد واژه, تاثیری
در انتخاب آن ندارد. در این مرحله از انتخاب کلمات ربط, حروف, کلمات
استفهام و صورتهای صرف شده فعلی در صورتی که تغییر معنایی ایجاد
نشود, خودداری می گردد. پس از بررسی واژه های انتخابی در کتابهای
تفسیر و لغت, تجزیه و تحلیل آنها آغاز می شود. وجوه معنایی هر واژه,
آحاد معنایی, مشتقات, همایش آن با واژه های دیگر مشخص می گردد. و
اطلاعات لازم در مورد پیش تصورات موجود در واژه, معنای لغوی, معنای
تلویحی, معنای ارجاعی, معنای همایشی, لغات مترادف و متضاد و.. . جمع
آوری می شود. در مرحله بعدی آحاد معنایی واژه ها با آحاد معنایی
معادلهای موجود آن در زبان انگلیسی مقابله شده, چنانچه از گروه اول
واژه ها باشد, طبعا مشکلی ایجاد نمی شود. در مورد گروههای دوم و سوم
نیز با توجه به روشهای پیشرفته موجود در ترجمه شناسی, ترجمه و
زبان شناسی نسبت به یافتن معادل آنها اقدام می شود.
در مورد هر واژه اطلاعات زیرارائه می شود:
1 خود واژه به زبان عربی ;
2 تلفظ واژه ;
3 نوع کلمه ;
4 معادل و یا معادل های آن همراه با شاهد و یا شواهدی ازقرآن
کریم با ذکر سوره و آیه ;
5 همایش آن با کلمات دیگر;
6 لغات مترادف و متضاد (در صورت موجود بودن )
برگرفته از فصلنامه پژوهشهای قرآنی