منطقه ۱۸ تهران، که امروز یکی از مناطق پرجمعیت و توسعه‌یافته پایتخت است، تاریخی غنی و پرفرازونشیب دارد. هسته اولیه این منطقه به قلعه یافت‌آباد بازمی‌گردد، که در دوران قاجار به سکونتگاه اقوام مختلف، از جمله خاندان تبعیدی زندیه تبدیل شد. این قلعه با برج و باروهای بلند خود، یکی از نقاط استراتژیک جنوب غرب تهران بود و بعدها با شکل‌گیری محله‌های کوچک و بزرگ اطراف آن، به منطقه ۱۸ امروزی تبدیل شد.

خاندان زندیه؛ اولین ساکنان قلعه یافت‌آباد

پس از سقوط حکومت زندیه به دست آقامحمدخان قاجار و فتح شیراز، خاندان زندیه مورد خشم و غضب او قرار گرفتند.

• تبعید به نقاط مختلف:
  برای جلوگیری از اتحاد و مقاومت دوباره، نزدیکان خاندان زندیه به نقاط مختلفی از جمله قم، ساوه و یافت‌آباد تبعید شدند.
• انتخاب قلعه یافت‌آباد:
  قلعه یافت‌آباد به دلیل موقعیت جغرافیایی و حصارکشی اطراف آن، مکانی مناسب برای کنترل و نظارت بر خاندان زندیه بود.
  • این قلعه دارای برج‌های دیده‌بانی و یک دروازه بزرگ بود که رفت‌وآمدها را تحت نظر می‌گرفت.
     

داستان نامگذاری یافت‌آباد

نامگذاری محله یافت‌آباد به روایتی جالب بازمی‌گردد که به دوران میرزا آقاسی، وزیر محمد شاه قاجار، مرتبط است.

• مشکل کمبود آب:
  میرزا آقاسی که علاقه زیادی به کشاورزی داشت، تلاش می‌کرد زمین‌های اطراف قلعه را به اراضی زراعی تبدیل کند. اما کمبود آب، چالشی اساسی بود.
• حفر چاه در میدان الغدیر:
  پس از تلاش‌های فراوان و حفر چاه‌های متعدد در نقاط مختلف منطقه، سرانجام در محل کنونی میدان الغدیر به قنات پرآبی رسیدند.
• یافتم آب را:
  طبق اسناد تاریخی، زمانی که چاه‌کن از چاه بیرون آمد، با صدای بلند فریاد زد: «یافتم، یافتم آب را!». این جمله باعث شد میرزا آقاسی این منطقه را یافت‌آباد بنامد.

اقوام ساکن در قلعه یافت‌آباد

سه طایفه اصلی که در قلعه یافت‌آباد سکونت داشتند، عبارت بودند از:

1. زندیه:
   • اصالتاً شیرازی بودند و پس از شکست از قاجار به این منطقه تبعید شدند.
2. کلهرها و ظهره‌وندها:
   • این اقوام کردزبان از عشایر ایل چارلنگ کردستان بودند که به دلایل سیاسی به قلعه یافت‌آباد پناه آوردند.

نزاع‌های محلی:

در متون تاریخی به درگیری‌هایی میان این اقوام اشاره شده است که گاهی به کشته شدن تعدادی از ساکنان منجر می‌شد. با این حال، این اقوام سال‌ها در کنار هم زندگی کردند و به رونق کشاورزی و دامداری منطقه کمک کردند.

مرتضی‌خان یافت‌آبادی؛ آخرین خان قلعه

مرتضی‌خان یافت‌آبادی، بزرگ خاندان زندیه، آخرین خان قلعه یافت‌آباد بود که به دلیل مردمداری و سواد بالای خود، نقش مهمی در بهبود وضعیت قلعه و ساکنان آن ایفا کرد.

• فعالیت‌های برجسته:
  • گرفتن سند اعیانی:
    مرتضی‌خان توانست با زیرکی و ارائه مدارک کافی، سند اعیانی زمین‌های قلعه یافت‌آباد را برای ساکنان آن دریافت کند.
  • قولنامه مالکیت:
    او نخستین قولنامه مالکیت زمین‌های قلعه را از شازده قاجار دریافت کرد و به این ترتیب، مالکیت زمین‌های قلعه برای ساکنان به ثبت رسید.
• فرزندان:
  • ابوالفتح‌خان: نخستین فرمانده پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران.
  • مصطفی‌خان: نخستین خلبان نظامی ایران.
  • محمدخان: در جوانی به دلیل بیماری سرطان درگذشت.

ماجرای تاریخی قنات خونی

یکی از وقایع مهم تاریخی قلعه یافت‌آباد، ماجرای قنات خونی است که به درگیری میان ساکنان قلعه و فرمانفرما بر سر آب قنات بازمی‌گردد.

• بستن آب قنات:
  در دهه ۴۰ شمسی، فرمانفرما آب قنات قلعه را به روی مردم بست.
• درگیری:
  این اقدام باعث اعتراض شدید ساکنان شد و درگیری شدیدی رخ داد که به کشته شدن یکی از افراد قلعه منجر شد.
• شهرت قنات خونی:
  پس از این حادثه، قنات یافت‌آباد به قنات خونی شهرت پیدا کرد.

شاهسون‌ها؛ اقوام دیگر منطقه ۱۸

یکی دیگر از اقوام قدیمی منطقه ۱۸، شاهسون‌ها بودند که در محله نعمت‌آباد (صادقیه) سکونت داشتند.

• مهاجرت:
  شاهسون‌ها در دهه ۳۰ شمسی به این منطقه مهاجرت کردند و به خانه‌سازی و دامداری مشغول شدند.
• تغییر نام:
  پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این ایل نام خود را به ایلسون تغییر داد تا وحدت و یکپارچگی بیشتری میان اعضای آن ایجاد شود.

یافت‌آباد امروز؛ از قلعه تا منطقه شهری

یافت‌آباد که روزگاری قلعه‌ای با برج و بارو و سکونتگاه اقوام تبعیدی بود، امروز به یکی از مناطق شهری و پرجمعیت تهران تبدیل شده است.

• تغییرات:
  • با گذشت زمان، بافت سنتی منطقه جای خود را به ساختمان‌های مدرن داد.
  • شغل‌های سنتی مانند کشاورزی و دامداری به مشاغل شهری تبدیل شدند.
• پیشرفت‌ها:
  • توسعه زیرساخت‌ها و امکانات شهری باعث شده است که یافت‌آباد به یکی از مناطق مهم جنوب غرب تهران تبدیل شود.

جمع‌بندی

قلعه یافت‌آباد، با تاریخچه‌ای غنی از دوران قاجار، نقش مهمی در شکل‌گیری منطقه ۱۸ تهران ایفا کرده است. از اسکان خاندان زندیه و اقوام کردزبان گرفته تا ماجراهای تاریخی مانند قنات خونی و اقدامات مرتضی‌خان یافت‌آبادی، این منطقه شاهد وقایع مهمی بوده است. امروز، یافت‌آباد با هویتی جدید، بخشی از پایتخت مدرن ایران است، اما تاریخ پرفرازونشیب آن همچنان در خاطره‌ها زنده است.