روزنامه شرق، یکشنبه 16 آذر 1382 

لیلی خدابخشی: هیچ دانشجوی پزشکی، بعد از گرفتن مدرک دکترا یکراست به اتاق عمل نمی رود؛ درست به همین دلیل هیچ دانشجوی روزنامه نگاری هم «مدرک به دست» نمی تواند وارد تحریریه شود. با این وجود برخی از دانشجویان روزنامه نگاری در عین داشتن انگیزه هایی که در طول چهار سال تحصیل، تحریک نشده اند، هرگز به تحریریه ها، وارد نمی شوند و جای آنها را سیاستمداران، پزشکان، مهندسان و“ با انگیزه تر (؟) می گیرند.برخی از دست اندرکاران رسانه ای معتقدند، بسیاری از فارغ التحصیلان روزنامه نگاری، انگیزه و توانایی لازم برای این حرفه را ندارند.

در این میان به نظر می رسد،  انگیزه و توانایی تنها مشکلات موجود نیستند. اگر گم شدن علاقه ها در تب «کنکور»، تنها مشکل بود، می شد با روش هایی «فتیله انگیزه» را بالا کشید اما دانش جویان اتفاقی و غره جوه در کنار سیستم آموزشی ناکارآمد، نبود حداقل امکانات عملی و جدا بودن محیط های دانشگاهی از اتاق های خبر، چشم انداز امیدوار کننده ای را برای آموزش روزنامه نگاری در ایران ترسیم نمی کند.

با وجود آن که، استقبال از این حرفه به گواهی کلاس های پر جمعیتی که در بیرون دانشگاه ها تشکیل می شود، کم نیست، کسانی که شانس ورود به دوره های آکادمیک این رشته را دارند، شایسته ترین ها نیستند.

از سوی دیگر آن گروهی هم که با علاقه به دانشگاه وارد می شوند یا در طول سال های اولیه تحصیل، انگیزه لازم را کسب می کنند به دلیل خو گرفتن به محیط نظری و نداشتن تجربه های مهارتی، اعتماد به نفس لازم برای حضور در محیط های حرفه ای را ندارند.تا سال 1371 تنها 23 درصد از روزنامه نگاران تحصیلات مرتبط با این رشته (علوم ارتباطات اجتماعی) را داشته اند.

دکتر محسنیان راد دلایل این امر را در تحقیقی که در همین سال انجام داده است در نبود دانشکده مستقل آموزش روزنامه نگاری، وجود نظام کنکور ورودی و احتمال قبولی افراد غیر علاقه مند، فراهم نبودن امکانات کارگاه روزنامه نگاری در دانشکده، عدم انطباق نسبی محتوای دروس با شرایط کشور و فقدان همکاری فعال با مطبوعات، عنوان کرده است.وی در این تحقیق تاکید کرده است که مراکز آموزشی (دانشگاهی و غیر دانشگاهی) به جای تربیت روزنامه نگار تنها خبرنگار پرورش می دهند.تاکنون برای عضویت در انجمن های صنفی و حرفه ای روزنامه نگاری، هیچ شرطی برای داشتن تحصیلات مرتبط با این رشته وجود نداشته است اما به گفته دکتر معتمدنژاد، مسئول تدوین پیش نویس «قانون استقلال حرفه ای روزنامه نگاران»، در این طرح برای روزنامه نگارانی که تحصیلات مرتبط با این حرفه را دارند، مکانیسم های تشویقی طراحی می شود.

وی می گوید: «در فرانسه تمام کسانی که می خواهند روزنامه نگار شوند باید دو سال کارآموزی کنند اما فارغ التحصیلان روزنامه نگاری این امتیاز را دارند که فقط یک سال دوره کارآموزی می گذرانند.» در عین حال نامناسب بودن محتوای آموزشی کلاس های روزنامه نگاری، از جمله مشکلاتی است که بهره وری این دوره ها را پایین آورده است.دکتر محسنیان راد از تحلیل محتوای کتاب ها و متون آموزشی روزنامه نگاری نتیجه می گیرد که سهم تفسیر و تحلیل در مقابل خبرنویسی بسیار پایین و در حدود 7/0 درصد است.نقد نویسی و مقاله نویسی نیز به ترتیب 4/0 و 4/1 درصد از متون آموزشی روزنامه نگاری را دربر می گیرند.

در حالی که این انتقاد به گروه های آموزشی مربوط می شود، دکتر وحید عقیلی؛ مدیر گروه ارتباط دانشگاه آزاد اسلامی نیز معتقد است، «سرفصل هایی که دو دهه پیش برای این رشته به تصویب رسیده اند، مشکلات امروز را حل نمی کنند.»وی می گوید: «مسئولان وزارت علوم باید در سرفصل های این رشته تجدید نظر کنند. گنجاندن آموزش فناوری های نوین ارتباطی یا روزنامه نگاری رادیو- تلویزیونی و برخی دروس دیگر، ضروری است.»در حالی که مسئولان وزارت علوم، طی آیین نامه ای، تغییر سرفصل های آموزشی را به پیشنهاد گروه های آموزشی وانهاده اند، عقیلی معتقد است: «سرفصل های جدید باید با همکاری وزارت علوم و با کار گروهی تدوین شود.»عقیلی مهم ترین مشکل پیش روی آموزش روزنامه نگاران آینده را نبود امکانات علمی در دانشگاه ها می داند.

دکتر علی اصغر کیا، مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، نیز می گوید: «مشکل در نبود امکانات آموزش عملی است و تنها راه حل این مسئله همکاری دستگاه ها و نهادهای ذی ربط است. با وجود همکاری و تفاهم نامه های همکاری، امکان کارآموزی برای دانشجویان روزنامه نگاری فراهم می شود چون دانشگاه ها توان علمی دارند اما توان عملی ندارند. دانشگاه ها باید از امکاناتی که روزنامه ها و سازمان های رسانه ای دارند، استفاده کنند.»در حال حاضر واحد کارآموزی جزء درس های اجباری روزنامه نگاری در این دانشگاه نیست در عین حال در کلاس هایی چون آموزش خبرنویسی، گزارش نویسی مصاحبه هم هرچند مبنا بر این است که با کار عملی پیش برود اما به گفته استادان، کلاس ها شلوغ و غیر قابل کنترل است.

کیا معتقد است: «دانشجویان روزنامه نگاری بیشتر از فارغ التحصیلان رشته های دیگر زمینه دارند. فقط باید شش ماه تا یک سال کارآموزی کنند و آموزش های بالقوه خود را بالفعل کنند.»وی کمبود مطالعه و ضعف بنیان های نظری دانشجویان را یادآوری می کند و می گوید: «تغییراتی در سرفصل های آموزشی ما صورت گرفته اما روزنامه نگار حتی پس از فارغ التحصیلی هم باید دایم در حال مطالعه باشد.» کیا همه مشکلات را به سیستم آموزشی نسبت نمی دهد: «گاهی از صد نفر که ما می گیریم، ده نفر هم خبرنگار نمی شوند اینها اتفاقی این رشته را انتخاب کرده اند.»

روزنامه نگاری، علم است یا هنر

علم یا هنر بودن روزنامه نگاری «دعوای کهنه ای» است که برای پاسخ گویی به آن، سه مکتب در دنیا شکل گرفته است. آمریکایی ها، معتقدند، روزنامه نگاری علم است پس روزنامه نگاران باید در دانشگاه ها آموزش ببینند، به همین دلیل است که اولین دوره های دکترای ارتباطات در دانشگاه های آمریکا برگزار شد. از سوی دیگر انگلیسی ها، روزنامه نگاری را کاری تجربی و عملی می دانند که برای فراگیری آن نیازی به طی کردن دوره های دانشگاهی وجود ندارد، با این حال انگلیسی ها از دهه 60 میلادی «روزنامه نگاری آکادمیک» را می پذیرند.

در این میان فرانسوی ها به آمیزه ای از این دو دیدگاه اعتقاد دارند. از نظر فرانسوی ها، روزنامه نگاری علم و هنر توامان است، به همین دلیل است که تحریریه های فرانسوی هم جای خبرنگاران حرفه ای و هم جای خبرنگاران دانشگاه دیده است.با وجود آنکه رویکرد غالب به این رشته در حال حاضر، دیدگاه آکادمیک (دانشگاهی) است، به نظر می رسد، ما که در تمام زمینه ها سعی می کنیم در حد وسط قرار بگیریم، به مکتب فرانسوی نزدیک هستیم. بسیاری از صاحبنظران این حوزه روزنامه نگاری را ملغمه ای از ذوق و قریحه و آموزش های دانشگاهی می دانند.

دکتر حسین افخمی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی، دراین باره توضیح می دهد: «آمریکایی ها به دلیل رویکرد علمی، در حال حاضر بیش از 400 دانشکده روزنامه نگاری دارند اما در انگلیس که تا سال 1980 تنها پنج دانشکده روزنامه نگاری وجود داشت اکنون بیش از 30 دانشکده تاسیس شده است.»

وی می گوید: «به جز مرکز تحقیقات رسانه، دانشگاه تهران و دانشگاه علامه که سیستم آموزشی آمریکایی دارد، دانشکده خبر پیشتاز سبکی بود که از رویتر اقتباس شده است و در آن پس از سه سال آموزش روزنامه نگاری به گرایش های تخصصی در زمینه های گوناگون پرداخته می شود.»افخمی، تجربه را عامل مهمی در روزنامه نگاری می داند و می گوید: «متاسفانه در روزنامه نگاری معاصر ما، سلسله مراتب مطبوعاتی طی نشده است. این شیوه آموزش روزنامه نگاری،  هنوز نتوانسته خبرنگار باهویت بسازد، در حالی که در کشورهای دیگر، خبرنگاری شغلی مهم و حساس است.»

آموزش روزنامه نویسان آغاز شد

اولین تجربه آموزش خبرنگاران در ایران به نوشته دکتر کاظم معتمدنژاد به سال 1319 شمسی باز می گردد که با همکاری دانشگاه تهران و سازمان سنجش افکار در دانشکده حقوق این دانشگاه برگزار شد اما ادامه نیافت. پس از آن از سال های 1335 به بعد همواره کلاس های آموزش خبرنگاری به صورت پراکنده تشکیل می شد که متقاضیان زیادی هم داشت؛ اما اولین دوره لیسانس روزنامه نگاری در سال 1345 در دانشگاه تهران برگزار شد.

دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی هم در سال 1350 تشکیل شد که در سال 1364 با ادغام در چند دانشکده دیگر تحت پوشش دانشگاه علامه طباطبایی قرار گرفت؛ در این دانشگاه رشته ارتباطات به یکی از گرایش های رشته علوم اجتماعی تبدیل شد اما پس از آن در سال 1369 مجددا رشته علوم ارتباطات اجتماعی با دو شاخه روزنامه نگاری و روابط عمومی تشکیل شد. این روال تا چند هفته پیش ادامه داشت اما اخیرا با تصویب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گروه ارتباطات دانشگاه علامه به دانشکده ارتباطات این دانشگاه تبدیل شد.

دانشگاه آزاد اسلامی در سال 1366 رشته ارتباطات را در دوره لیسانس علوم اجتماعی قرار داد و دانشکده خبر هم در سال 1376 از علاقه مندان این حوزه ثبت نام کرد. این دانشگاه از سال 1379 تحت پوشش دانشگاه جامع علمی کاربردی قرار گرفت. در حال حاضر به جز این دانشکده دانشگاه های تهران، علامه طباطبایی و آزاد اسلامی به آموزش رشته روزنامه نگاری به عنوان یکی از گرایش های ارتباطات می پردازند.

بنابر اعلام غیر رسمی، گروه ارتباطات دانشگاه تهران از سال تحصیلی آینده در گرایش روزنامه نگاری دانشجو نمی پذیرد و به جای آن تنها در رشته ارتباطات اجتماعی فعالیت می کند. در عوض دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در گرایش های جدیدتری که هنوز به طور رسمی اعلام نشده اند، دانشجو می پذیرد.

حرفه ای ها در «رسانه» اولویت دارند

به جز آموزش های دانشگاهی، موسسات دیگری هستند که به آموزش روزنامه نگاری می پردازند. در این میان، گذشته از مراکز قانونی و غیر قانونی که نشان آنها را تنها در تبلیغاتی که در خیابان ها به دست و چشمتان می سپارند، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه، وابسته به وزارت ارشاد نهاد معتبری است که از سال 1369 به آموزش علاقه مندان روزنامه نگاری پرداخته است. به گفته مسئولان این مرکز، گواهی پایان دوره روزنامه نگاری آن، هم اکنون، بسیار معتبر است.

موفقیت دوره های آموزشی رسانه با وجود کمبود امکانات کارگاهی و عملی که در دانشگاه ها نیز وجود دارد، بیشتر مرهون دعوت از حرفه ای های این رشته است که برخی از آنها، خود در دانشگاه ها هم دستی بر آتش دارند. بر این عامل می توان انگیزه بالای شرکت کنندگان را نیز افزود که برخلاف دانشجویان موسسات آموزش عالی، این کلاس ها را به طور اتفاقی انتخاب نکرده اند.

براساس آمارهای موجود در این موسسه، تنها 46 درصد از شرکت کنندگان در 26 دوره آموزش روزنامه نگاری موفق به دریافت گواهی پایان دوره شده اند با این وجود هیچ آماری مبنی بر اینکه چند درصد از فارغ التحصیلان به تحریریه های مطبوعات راه پیدا کرده اند وجود ندارد. گفته های مسئولان رسانه که خوشبینانه هم به نظر می رسد، 80 درصد از فارغ التحصیلان را پس از گذراندن کلاس ها شاغل عنوان می کند یعنی سالانه حدود 40 نفر پس از طی آموزش های تخصصی این موسسه به بازار کار راه پیدا می کنند (!) معاون آموزشی رسانه، دکتر مهدیزاده، چندان تمایلی به مصاحبه ندارد اما از خلال صحبت های دوستانه با او، می توان فهمید که عملکرد حوزه تحت مدیریتش را مثبت ارزیابی می کند. کارشناس این معاونت که وظیفه ثبت نام و انتخاب (به دلیل زیاد بودن تعداد متقاضیان) دانشجویان را بر عهده دارد می گوید: «طبق قوانین، اولویت ثبت نام در این کلاس ها با کسانی است که حرفه ای، یعنی در مطبوعات شاغل هستند، کسانی که در نشریه ای، روزنامه ای، مجله ای“ مشغول به کار هستند و با توجه به نیازی که احساس کرده اند به اینجا آمده اند.»

وقتی از این خانم می پرسم «شنیده ام برخی فارغ التحصیلان روزنامه نگاری هم به کلاس های شما مراجعه می کنند»، می گوید: «خیلی کم. بیش از نود درصد از کسانی که در این کلاس ها ثبت نام می شوند، شاغل هستند. اما من سعی می کنم هنگام مصاحبه، فارغ التحصیلان روزنامه نگاری را ثبت نام نکنم چون اینها چهار سال فرصت داشته اند که یاد بگیرند اگر می خواستند تا به حال روزنامه نگار شده بودند.» به نظر می رسد روال مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه در امتیاز دادن به کسانی که شغلی دارند ولی توانایی های لازم برای آنها را ندارند با جریان های موجود در جامعه کاملا هم خوانی دارد، یعنی ابتدا، مسئولیت کاری را قبول کردن و بعد مهارت های لازم را کسب کردن. هرچند استدلال معاون آموزشی این مرکز و تدوین کنندگان قوانین آن بر «آموزش توام با کار حرفه ای» است.

منابع:

1- روزنامه نگاران ایران و آموزش روزنامه نگاری، محسنیان راد، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه، 1373

2- روزنامه نگاری، کاظم معتمد نژاد و ابوالقاسم منصفی، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی