روزنامه شرق ، یکشنبه ۲۳ آذر ۱۳۸۲ - ۱۹ شوال ۱۴۲۴ - ۱۴ دسامبر ۲۰۰۳

حسن بنانج: بیماری در سن ۸۰ سالگی در اوهایوی آمریکا درگذشت.

علی اف پس از تشدید بیماری های کلیوی و قلبی خود در اکتبر گذشته از پست ریاست جمهوری کنار رفت و پسرش الهام پس از انجام یک انتخابات بحث برانگیز به ریاست جمهوری برگزیده شد. دولت آذربایجان به مناسبت درگذشت علی اف که با لقب «بابا» در این کشور شناخته می شود، یک هفته عزای عمومی اعلام کرد. مراسم خاکسپاری وی نیز قرار است دوشنبه برگزار شود.

خروج علی اف پدر از صحنه سیاسی آذربایجان اگرچه پس از بستری شدن وی در بیمارستان بر بسیاری از ناظران مسجل شده بود، با این حال درگذشت وی در روز جمعه بار دیگر نگاه محافل خبری و رسانه ها را به سوی جمهوری جوان آذربایجان و خانواده علی اف معطوف کرد.

شخصیت حیدرعلی اف در نظام تصمیم گیری جمهوری آذربایجان پس از استقلال این جمهوری از شوروی سابق نمونه ای بارز از یک سیاستمدار هوشمند و دغل باز است. پشت سر گذاشتن مدارج ترقی در کا گ ب و حزب کمونیست آذربایجان و شوروی سابق موید توانایی منحصر به فرد و بی نظیر او در بازی های سیاسی و قابلیت نفوذ و تأثیرگذاری او بر این نوع بازی ها است. وی همواره از یک حس دقیق در پیش بینی آینده سیاسی کشورش برخوردار بود که کمتر دولتمردی از سیاستمداران شوروی سابق توانسته است آن را از خود بروز دهد. همین حس پیش بینی بود که باعث شد وی در آخرین سال از دوران زمامداری اش به انجام یک تغییر زیرکانه در قانون اساسی که زمینه را برای جانشینی پسرش پس از وی آماده می کرد، نایل آید.علی اف توانست پس از طرح های کودتا در سال های ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵ موقعیت خود را در نظام سیاسی آذربایجان تثبیت کند. علی اف اما از جمله سیاستمدارانی بود که چشم به آینده داشت و می دانست که برای ماندن در رأس هرم تصمیم گیری یک کشور کوچک در نزدیکی یکی از ابرقدرت های جهان ناگزیر از برانگیختن توجه ابرقدرتی دیگر به آذربایجان است. وی از شرکت های نفتی خارجی دعوت کرد تا با وجود مخالفت های روسیه و ایران به عنوان دو طرف تأثیرگذار در رژیم حقوقی بهر ه برداری از منابع نفتی دریای خزر، برای سرمایه گذاری به کشورش بیایند. علی اف خود به تنهایی توانست قراردادهایی به ارزش ۴۰ میلیارد دلار با شرکت های نفتی در این مورد منعقد کند. قرارداد آتش بس سال ۱۹۹۴ با جمهوری ارمنستان نیز یکی دیگر از دستاوردهای عمده وی در صحنه سیاسی آذربایجان است. بدین ترتیب مرگ حیدر علی اف و خروج کامل او از عرصه تصمیم گیری جمهوری آذربایجان، اکنون تمام نگاه ها را به سوی خلف وی معطوف کرده است. نگاه هایی که با این دو سئوال اساسی توام است، آیا الهام علی اف می تواند پا جای پای پدر بگذارد؟، آیا اصولاً وی قادر است با چالش هایی که برخی از آنان در نتیجه سیاست های حیدرعلی اف به وی تحمیل خواهند شد، مواجه شود.

یکی از این چالش ها تهدید مخالفان سیاسی علی اف ها در آذربایجان است. علی اف پسر اگر چه در انتخابات سمت ریاست جمهوری را برای خود قانونی کرد، اما تا زمانی که پدرش در بستر مرگ بود برای جلوگیری از تأثیرگذاری مخالفان از وجهه و نفوذ علی اف پدر مایه می گذاشت. الهام توانست از این امتیاز در مبارزات انتخاباتی خود بهترین بهره را ببرد. علی اف پسر پیش از این جوانی بود که بیشتر اوقات خود را در کازینوها و کلوب های شبانه سپری می کرد.

سمت تشریفاتی وی به عنوان معاون رئیس حزب حاکم آذربایجان و همچنین مسئولیت وی به عنوان رئیس کمیته المپیک این کشور هر از گاهی باعث می شد تا وی از دنیای جوانی و رویاهای پرشور جدا شده و لزوم یادگیری فنون سیاستمداری و سیاست سازی را درک کند. علی اف پسر پس از روی کار آمدن، کمترین تغییرات را در ساختار تصمیم گیری سیاسی این کشور به وجود آورد و از آنجایی که با تمهیدات هزارتوی مخالفان پدرش برای خارج کردن پسرازآذربایجان آشنایی چندانی نداشت، ترجیح داد تا وزرا و مشاوران پدر را در سمت هایشان ابقا کند. همین تصمیم وی باعث شد تا منتقدان به صدا درآمده و اعلام کنند که الهام علی اف برنامه ای که خود مبتکر آن باشد برای اداره امور سیاسی آذربایجان ندارد. از آنجایی که بسیاری از رهبران عمده مخالف بعد از برپایی تظاهرات گسترده پس از انتخابات در آذربایجان دستگیر شدند، تحلیلگران تهدید بالقوه چندانی را از احزاب دیگر آذربایجان متوجه علی اف پسر نمی دانند. این در حالی است که نخبگان سیاسی درون حاکمیت در واقع تهدید اصلی علیه حکومت الهام ارزیابی می شوند. در درون این نخبگان گروه ها و طوایفی هستند که از قدرت سیاسی و مالی فوق العاده ای برخوردار بوده و مدت ها است که نمی توانند اقتدار علی اف ها را در آذربایجان بربتابند. این در حالی بود که روش حکومتی حیدر علی اف و اقتدار وی باعث شد که همیشه این عدم تحمل در دوران حکومت وی به یک وفاداری- دست کم به طور ظاهری- خود را نشان دهد.

چالش بالقوه کنونی دیگری که به نظر می رسد با کوچکترین جرقه ای به یک معضل بالفعل کنترل ناپذیر برای الهام تبدیل خواهد شد، نزاع لاینحل کشور آذربایجان با ارمنستان بر سر حاکمیت بر «قره باغ ناگارنو» است. اگرچه این تهدید در سال ۱۹۹۴ در قالب یک پیمان آتش بس به نزاعی کنترل شده درآمد، اما گفت و گو میان رؤسای دو کشور به طور مخفیانه برای دستیابی به یک توافق نهایی ادامه داشت. الهام علی اف توانست یک روز پیش از مرگ پدر با «رابرت کوچاریان»، رئیس جمهور ارمنستان در ژنو دیدار و برای ادامه گفت وگوها پیرامون بحران قره باغ با وی به توافق برسد. این در حالی است که تحلیلگران معتقدند الهام علی اف از توان چانه زنی برابر با کوچاریان در این زمینه برخوردار نیست. اگر حیدر علی اف نمی توانست یا نمی خواست به چنین توافقی با همتای ارمنی خود دست یابد، علی اف پسر از کمترین شایستگی و توان برای به نتیجه رساندن مذاکرات پنهانی برخوردار است. هم اکنون نه واشنگتن و شرکت های نفتی و نه حتی همسایگان آذربایجان خواهان فروپاشی آذربایجان و هرج و مرج در این کشور نیستند، اما معضل قره باغ از جمله موضوعات حساس و بحث برانگیزی است که در صورت عدم درایت یکی از دو طرف دعوا این معضل می تواند به بحرانی منطقه ای تبدیل شود. هم اکنون تحلیلگران منطقه ای معتقدند که علی اف پسر فاقد توان برابر با همتای ارمنی است، بنابراین از درایت لازم نیز برای حل این معضل تهی است.

الهام علی اف توانست با تکیه بر وجهه و اعتبار بلامنازع پدرش در آذربایجان از بحران پس از انتخابات ریاست جمهوری اخیر در این کشور به سلامت گذر کند، اما معلوم نیست که در آینده قادر به تکرار چنین موفقیتی باشد، مخصوصاً این که پس از کنار رفتن شواردنادزه از قدرت، رویکردی مشابه نیز در سایر کشورهای منطقه به وجود آمده است و به نظر می رسد کشورهایی که رهبرانشان فاقد توان لازم برای رویارویی با بحران های آینده باشند، در صدر فهرست وداع کنندگان با قدرت قرار دارند.