روزنامه شرق ، دوشنبه ۲۴ آذر ۱۳۸۲ - ۲۰ شوال ۱۴۲۴ - ۱۵ دسامبر ۲۰۰۳

کاوه فیض اللهی: آزمایش تعیین هویت ژنتیکی معمولاً روی جسد انجام می شود و به ندرت پیش می آید که فرد مورد آزمایش زنده باشد. از آنجا که هویت زندگان را می توان از خودشان پرسید پس DNA زمانی به کار می آید که فرد در بیهوشی بلندمدت باشد، دچار فراموشی شده باشد، هویت خویش را پنهان کند، یا آنکه صدام باشد. اشخاص را می توان بر اساس ویژگی های چهره، اثر زخم یا آثار به جا مانده از جراحی، لباس، جواهرات و سایر وسایل شخصی شناسایی کرد. اما قاطع ترین راه های تعیین هویت عبارتند از اثر انگشت، دندان و به ویژه DNA. مخصوصاً در  حوادث تروریستی برای شناسایی قربانیان قطعه قطعه شده آزمون DNA بسیار کارآمد است. یک رشته کامل DNA انسان از ۲/۳ میلیارد جفت باز آلی تشکیل شده که اگر پیچ این رشته باز شود حدود ۵/۱ متر طول خواهد داشت. به همین جهت در پزشکی قانونی فقط قطعه کوچکی از این رشته مورد استفاده قرار می گیرد. در بسیاری از کشورها بانک DNA وجود دارد. در ایالات متحده سالانه از خون ۴ میلیون نوزاد نمونه DNA تهیه و ذخیره می شود. در بایگانی نظامی برخی از ارتش ها و سازمان های اطلاعاتی نیز چنین بانک هایی وجود دارد. اطلاعات ژنتیکی یک فرد در تمام سلول های بدنش یکسان هستند و حتی پس از مرگش هم تغییر نمی کنند. تجزیه نمونه زیستی این امکان را به وجود می آورد که بتوان ارتباط فرد را با اسلاف و اخلافش تعیین کرد. برای انجام آزمون DNA وجود دو نمونه ضروری است؛ یکی نمونه DNA از فرد مورد بررسی و دیگری نمونه DNA از یکی از اعضای خانواده شخص مورد نظر یا سلول های به جا مانده از وی. یعنی دست کم هویت یکی از دو نمونه باید مسجل باشد. در این آزمون دو نتیجه ممکن است به دست آید؛ ۱ _ پیوند ژنتیکی ۲ _ عدم پیوند ژنتیکی. برداشتن، ذخیره و تجزیه این نمونه ها، هم از فرد مورد بررسی و هم از خویشاوند بالقوه نیازمند تخصص ویژه است و باید توسط کارشناس و به کمک ابزارهای خاص انجام شود.

سربازان آمریکایی به خالکوبی کوچک روی دست فرد مظنون اکتفا نکرده و آن طور که در تصاویر آمده ظاهراً  از مخاط دهان او نمونه DNA برداشته اند. اما مسئله اینجا است که تیم پزشکی قانونی ارتش آمریکا نمونه مذکور را با چه چیزی مقایسه کرده اند؟ پیش از این تامی فرانکس (T.Franks) پزشک مسئول پروژه تعیین هویت صدام حسین درباره اجساد مربوط به بمباران آوریل، در یک مصاحبه تلویزیونی از اعلام چگونگی به دست آوردن نمونه DNAی صدام خودداری کرده بود. از آنجا که هر کس DNAی منحصر به فرد خودش را دارد، هنگامی که افراد اشیا را لمس می کنند با جدا شدن سلول های پوست، مخاط و خون، آثاری محتوی DNA از خود برجا می گذارند. حتی عرق بدن و بزاق یا قطعات لباس و مو در صورتی که ریشه داشته باشد هم برای این کار کافی هستند. اکنون فرض کنید تفنگداران دریایی ایالات متحده شی ای متعلق به صدام حسین مثل مسواک، شانه یا یک تکه لباس خونی پیدا کنند. به کمک این اشیا می توان نقشه اختصاصی DNAی صدام را تعیین کرد. بنابر برخی گزارش ها سیا نمونه ای از DNAی صدام در اختیار دارد که از یک تیغ ریش تراشی یا فنجان چایخوری استخراج شده است. گفته می شود که تیغ یا فنجان مذکور ظاهراً توسط معشوقه دل شکسته ای که صدام با او قهر کرده بود از کاخ ریاست جمهوری سرقت شده است. اما با توجه به اینکه معلوم نیست اشیای فوق اختصاصاً توسط صدام استفاده می شده نسبت دادن DNAی به دست آمده به صدام بسیار دشوار است. اگر دیگران نیز از وسایل فوق استفاده می کردند این اشیا برای آزمون DNA بلااستفاده اند.

در نبود چنین اشیایی می  توان از DNAی اعضای درجه یک خانواده صدام استفاده کرد. در این تکنیک که استراتژی بازسازی DNA نامیده می شود، چند موقعیت مختلف روی DNA در نظر گرفته شده و با توجه به نوع خویشاوندی بین دو طرف احتمالات مختلف بررسی می شود. برای این کار می توان از دختران او رعنا و رغدا یا نمونه  های تهیه شده از اجساد پسرانش عدی و قصی استفاده کرد. اما باید توجه داشت در صورتی که طرفین این آزمایش رابطه پدر و فرزندی داشته باشند، این احتمال وجود دارد که عدم پیوند ژنتیکی میان آنها صرفاً به معنای نامشروع بودن فرزند باشد. از «وطبان» برادر دستگیر شده صدام نیز که از طرف مادر با او مشترک است نمونه DNA تهیه شده است. دستگیری این برادر ناتنی کار شناسایی صدام را بسیار ساده می  کند. زیرا می توان DNAی میتوکندریایی آنها را با هم مقایسه کرد. میتوکندری تنها از طریق مادر به فرزندان منتقل می شود. ظاهراً سال گذشته سیا از خانواده اسامه بن لادن نیز نمونه هایی تهیه کرده است. بررسی دقیق DNA برای تعیین هویت معمولاً یکی دو روز طول می کشد و دقت آن ۹۹/۹۹ درصد در ۱۶ آلل است. گم شدن صدام برای ارتش آمریکا کابوس بود. مانند کسی که آشفته از خواب می پرد اما باورش نمی شود، آزمون DNAی صدام نیز همان کشیده شیرینی است که آمریکا به صورت خود نواخت تا باور کند که کابوس تمام شده است.