واکنش مناسب و به هنگام انسان‌ها به شرایط تغییریافته محیطی به شدت تحت تأثیر توانایی درک و تحلیل و هم‌چنین الگوی وزن‌دهی و تعیین میزان اهمیت مولفه‌های مختلف تغییر است. از سوی دیگر توانایی‌های ادراکی و الگوی وزن‌دهی افراد با چارچوب‌‌های فکری و سوگیری‌های ذهنی آن‌ها ارتباطی تنگاتنگ دارد. در این مقاله دو مفهوم لختی واکنش و کم اهمیت دانستن تغییرات تدریجی معرفی و بررسی می‌شوند. گاهی اوقات برای به خاطر سپردن بهتر این مفاهیم از آن‌ها تحت عناوین نگاه دایناسوری و حس قورباغه‌ای یاد می‌شود. در پایان چندین توصیه برای از بین‌بردن سوگیری‌های ذهنی پیشنهاد می‌شود.

یکی از مهارت‌های اساسی هر تصمیم‌گیرنده، شناخت، فهرست‌بندی، و شفاف‌سازی پیامدهای آینده‌ ناشی از انتخاب گزینه‌های مختلف به شمار می‌رود. هنگام شفاف‌سازی و فهرست‌بندی چنین پیامدهایی علاوه بر مهارت پیش‌بینی آینده دسترسی به اطلاعات مفید و با کیفیت ضروری است. در اکثر موارد دسترسی به چنین اطلاعاتی منجر به کاهش عدم قطعیت‌ها شده و در نتیجه پیش‌بینی پیامدهای آینده و فهرست‌بندی آن‌ها را تسهیل می‌کند. اما در موارد بی‌شماری علی‌رغم وجود اطلاعات با کیفیت و مفید و همچنین توانایی نسبتاً خوب پیش‌بینی پیامدها، واکنش‌ها و اقدامات نامناسب و بی‌کیفیتی توسط انسان‌ها انجام می‌گیرد. یکی از دلایل چنین ضعفی وجود‌های ذهنی و همچنین الگوی نامناسب وزن‌دهی پیامدها است.
سوگیری‌های ذهنی در واقع به خاطر چارچوب‌های فکری و نوع نگاه افراد به مسائل پیرامونی روی می‌دهند. به‌عنوان مثال افراد معمولاً هنگام بررسی اطلاعات برحسب نگرش خود روندهای مطلوب و خوشایندی را شناسایی می‌کنند، در حالی که اصلاً چنین روندهایی وجود ندارند؛ یا از سوی دیگر روندهای واقعی اما ناراحت‌کننده و ناخوشایند را نادیده می‌گیرند. تصمیم‌گیران در اکثر موارد آن دسته از پیش‌بینی‌هایی را که مخالف انتظارشان بوده و آن‌ها را آشفته می‌سازند، رد کرده و نمی‌پذیرند. وجود سوگیر‌ی‌های ذهنی موجب لختی واکنش و همچنین کم اهمیت دانستن تغییرات تدریجی می‌شود. اولین گام غلبه بر این چالش‌ها آگاهی از وجود این سوگیری‌های ذهنی است. در بخش‌های بعد دو مفهوم یاد شده معرفی و بررسی می‌شوند. شایان یادآوری است که سوگیری‌های ذهنی و الگوهای وزن‌دهی، هم تصمیم‌ها و اقدامات فردی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند و هم اقدامات و واکنش‌های اجتماعی را.
نگاه دایناسوری و لختی واکنش
سال‌ها پیش دایناسورها حاکمان بلامنازع کره خاکی بودند. این حیوانات در قالب گونه‌های گوشت‌خوار و گیاه‌خوار در اکوسیستم زمین بدون هیچ مشکل خاصی و با آرامشی باورنکردنی می‌زیستند. آن‌ها تصور می‌کردند که چون جثه بزرگی دارند احتمال انقراض نسل‌شان تقریباً صفر است. اما همین اعتماد بیش از حد به رویدادهای آینده بالاخره کار خود را کرد و آن‌چه که نباید اتفاق می‌افتاد، سرانجام اتفاق افتاد. حکایت از این قرار بود که در یک ظهر بسیار گرم و معتدل ناگهان چندین شهاب‌سنگ در جو کره زمین مشاهده شدند که با سرعتی خیره‌کننده به سطح زمین نزدیک می‌شدند. طبیعتاً نگاه دایناسورها به سمت آسمان متوجه شد. برخی از آن‌ها به یکدیگر می‌گفتند: "چه منظره زیبایی تاکنون گوی‌های آتشین در آسمان ندیده بودیم آن هم این وقت روز". دایناسورها علی‌رغم جثه بزرگ خود مغزهای کوچکی داشتند. با این وجود، چند ثانیه به برخورد عظیم و شدید شهاب‌سنگ‌ها با کره زمین باقی‌نمانده بود که بعضی از آن‌ها کمی نگران شدند. اما مغز آن‌ها آن‌قدر کشش نداشت که بتواند پیامدهای احتمالی این برخورد را شبیه‌سازی کند. از طرف دیگر جثه بزرگ‌شان مغز کوچک‌شان را به سمت دست پایین گرفتن پیامدها و عواقب این برخورد سرنوشت‌ساز سوق می‌داد. بالاخره اتفاقی که نباید رخ می‌داد همه ساکنان کره زمین از جمله دایناسورها را غافل‌گیر کرد. شهاب‌سنگ‌ها یکی پس از دیگری به زمین اصابت کردند و ابری غلیظ از گرد و خاک به هوا برخاست. برخی از حیوانات در همان لحظات اولیه از بین رفتند و برخی دیگر نیز در روزهای آینده. گرد و خاک و غبار مدتی طولانی در جو زمین باقی‌ماند و جلوی پرتوهای حیات‌بخش و گرمابخش خورشید را گرفت و بدین‌ترتیب عصر یخبندان و سرما آغاز شد. باورش کمی دشوار است اما در ظرف مدتی کوتاه نسل موجوداتی که همیشه به نگاه و درک خود اطمینان داشتند، منقرض شد. آن‌ها در واقع قربانی نگرش خود شده بودند. این استعاره ساده به ما انسان‌ها کمک می‌کند تا برخی ضعف‌های خود را شناخته و درصدد اصلاح آن‌ها برآییم. نگرش ما به محیط پیرامونی به شدت متأثر از باورها، طرز فکرها و پنجره‌هایی است که در ذهن خود نصب کرده‌ایم و از دریچه آن‌ها به اطراف می‌نگریم. اتکا و اعتماد بیش از حد به نگرش‌های شخصی باعث می‌شود که توانایی‌های ادراکی و تحلیلی ما هنگام مواجهه با تغییرات و یافتن اقدامات مناسب و اثربخش تضعیف شود. سوگیری‌های ذهنی موجب می‌شود که بسیاری از تغییرات مهم را علی‌رغم وجود شواهد و اطلاعات کافی نادیده بگیریم. یا برعکس، بر پایه واقعیت‌هایی برای آینده برنامه‌ریزی کنیم که وجود خارجی ندارند. در مقایسه با وضعیت خاص دایناسورها، در حیات اجتماعی انسان‌ها اهمیت تصحیح نگرش‌ها و مبارزه با سوگیری‌های ذهنی شاید بیشتر باشد زیرا بسیاری از تغییرات شتابانی که از راه می‌رسند ناملموس هستند و به سختی می‌توان آن‌ها را اندازه گرفت یا مشاهده کرد. حتی خبرگان و کارشناسان نیز قادر نیستند که همه پیامدهای جهانی‌شدن، تحول و تغییر نظام‌های ارزشی و در نهایتً انقلاب‌های فناوری از جمله به نژادی، نانو فناوری، هوش مصنوعی، بیو فناوری و غیره را به خوبی شفاف سازند. تأخیر در واکنش مناسب که به بیان ساده لختی واکنش نامیده می‌شود شاید آن‌چنان خطرناک باشد که بقای افراد و سازمان‌ها را در معرض خطر قرار دهد. لختی واکنش بیش از آن که ناشی از بزرگ بودن جثه باشد به خاطر نگرش‌های فوق‌العاده مطمئن به مسیر رویدادهای آینده روی می‌دهد. جثه بزرگ شاید به اشکال مختلف اعم از سازمان یا شرکت بزرگ، دانش زیاد، قدرت سیاسی بلامنازع و یا سرمایه انبوه ظهور یابد. اما سازمان‌ها و افراد بی‌شماری علی‌رغم جثه بزرگ خود توانسته‌اند به خوبی با تغییرات کنار آمده و پیش از غافل‌گیری با شناخت غیرمغرضانه پیامدهای بالقوه آینده و شفاف‌سازی آن‌ها به استقبال تغییرات بروند. یکی از مهارت‌های اصلی چنین افراد و سازمان‌هایی تصحیح مستمر نگرش‌ها، مبارزه با سوگیری‌های ذهنی و چالاکی است.

حس قورباغه ای و تغییرات تدریجی
پژوهش‌های انجام شده در روان‌شناسی تصمیم‌گیری انسان‌ها نشان می‌دهد که افراد معمولاً به تغییراتی که حول یک رویداد بزرگ شکل می‌گیرند بیشتر اهمیت می‌دهند تا تغییراتی که نتیجه انباشته‌شدن تدریجی و بسیار آهسته تحولات جزئی هستند. چنین چیزی بیان‌گر وجود الگوهای خاص وزن‌دهی در ذهن افراد است. تغییرات تدریجی معمولاً ناملموس هستند و به سختی می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. اما شاید اثر و قدرت آن‌ها به مراتب بیشتر از تغییرات ناگهانی و شدید باشد. در واقع افرادی که با استدلال‌های به ظاهر محکم و منطقی برای تغییرات جزیی و بطئی وزن کم‌تری در نظر می‌گیرند شاید در آینده غافل‌گیر شده و قربانی سوگیری‌های ذهنی خود شوند. آزمایشی ساده در بیان و درک بهتر این مفهوم به ما کمک می‌کند. دو ظرف آب تهیه کنید. در یکی از آن‌ها آب نسبتاً داغ بریزید و در دیگری آب سرد و ولرم. آنگاه دو قورباغه را داخل این ظرف‌ها رها کنید. قورباغه‌ای که داخل آب داغ می‌افتد سریع بیرون می‌پرد. سپس با یک چراغ الکلی و شعله پایین ظرف آب سرد را به تدریج گرم کنید. می‌بینید که قورباغه واکنش خاصی از خود نشان نمی‌دهد و هم‌چنان مشغول شنا کردن است. دمای آب کم‌کم به دمای جوش نزدیک می‌شود و چون قورباغه تغییرات تدریجی را حس نمی‌کند ناگهان غافل‌گیر شده و حیات خود را در معرض خطر می‌بیند. اما دیگر دیر شده و چاره‌ای جز تسلیم شدن در برابر سرنوشت مرگ‌بار خود ندارد. دلیل مرگ دردناک این قورباغه الگوی وزن‌دهی نامناسب و بی‌اهمیت دانستن تغییرات تدریجی است. والدین بی‌شماری را می‌توان مثال زد که روزی ناگهان دریافته‌اند فرزند آن‌ها بسیار تغییر کرده است. در حالی که این تغییر بزرگ و ناگهانی در واقع نتیجه انباشتگی مستمر تحولات بسیار جزئی در رفتار و سبک زندگی او بوده است. تربیت‌ها و آموزش‌های آن‌ها به این خاطر بی‌اثر می‌شود که دچار حس قورباغه‌ای می‌شوند. یعنی تغییرات جزئی و تدریجی را که بسیار آهسته انباشته می‌شوند، نادیده می‌گیرند.
چندین توصیه برای از بین بردن سوگیری‌های ذهنی
اولین گام مبارزه با سوگیری‌های ذهنی شناسایی آن‌هاست. افراد و جوامع بسته به این که چه باورها و طرز فکرهایی دارند نسبت به انواع مختلف تله‌های روان‌شناختی و سوگیری‌های ذهنی آسیب پذیرند. فهرست کوتاه و ناکامل زیر شاید به‌عنوان اولین گام در تصحیح نگرش‌ها و بهبود کیفیت تصمیم‌ها مثمرثمر واقع شوند: - تلاش کنید قبل از اتخاذ هر تصمیم مهمی از چشم‌انداز افراد دیگر نیز به مسأله خود نگاه کنید. مثلاً اگر پزشک بیمارستان هستید تصور کنید اگر جای پرستار بودید چگونه مسأله خود را بررسی و تحلیل می‌کردید. - پیش از انجام اقدامات خود با دیگران مشورت کنید. والدین، دوستان، همکاران و به‌ویژه کارشناسان بی‌طرف شاید در مقایسه با شما سوگیری‌های ذهنی کم‌تری داشته باشند. - سعی کنید حتی‌الامکان انتقادپذیر باشید. یک مخالف یا منتقد می‌تواند نگرش‌ها و باورهای نادرست شما و هم‌چنین الگوی وزن‌دهی‌تان را تا حد زیادی تصحیح کند. ساکت کردن یک منتقد یا مخالف، بهترین راه و آسان‌ترین شیوه برای تهدید بقای خودتان است. - افراد معمولاً نخست تصمیم می‌گیرند و سپس برای تأیید تصمیم خود سراغ مشاوره می‌روند. وجود یک تصمیم اولیه به افزایش سوگیری‌های ذهنی کمک می‌کند به گونه‌ای که افراد مذکور شواهد، اطلاعات و واقعیت‌های موجود علیه تصمیم خود را به آسانی رد می‌کنند. سعی کنید قبل از مشورت با دیگران تصمیم نهایی در ذهنتان تثبیت نشود. - متغیرهای کلیدی محیط پیرامونی را شناخته و به طور مستمر آن‌ها را پیگیری کنید. چنین کاری موجب می‌شود که علائم هشدار را زودتر از دیگران دریافت کنید. - همیشه به خاطر داشته باشید که هیچ انسانی کامل نیست. هر فردی باید تلاش کند نقائص خود را با مزیت‌های دیگران بپوشاند. به‌عنوان مثال اگر طرز فکری کاملاً منطقی و عقلانی دارید بهتر است با فردی که به احساسی بودن مشهور است ارتباطی نزدیک داشته باشید یا برعکس اگر به جای درک و تحلیل بر شهود و بینش خود تکیه می‌کنید حتی‌الامکان با فردی که مخالف شهود است رابطه داشته باشید. از این طریق سوگیری‌های ذهنی شما به اندازه قابل توجهی متوازن می‌شود. - روندهای مورد علاقه خود اعم از سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، و اقتصادی را با استفاده از شاخص‌های مناسب و مستدل به صورت مستمر پایش کنید. این شاخص‌ها در واقع مانند دماسنج به شما کمک می‌کنند بفهمید که آیا آبی که در آن شنا می‌کنید داغ شده است یا نه.

منابع برای مطالعه بیشتر
کینی، رالف. تفکر ارزشی: راهی به سوی تصمیم‌گیری خلاق، مترجم وحید وحیدی‌مطلق، موسسه مطالعات فرهنگ جهانی آینده، تهران: نشر کرانه علم، ۱۳۸۱
Hammond، John S.، Ralph L. Keeney، and Howard Raiffa، Smart Choices: A Practical Guide to Making Better Decisions، Boston: Harvard Business School Press، ۱۹۹۹
Kahnman، Daniel، Paul Slovic، and Amos Tversky، Judgment Under Uncertainty: Heuristics and Biases، New York: Cambridge University Press، ۱۹۸۲.
Kahneman، Daniel، and Amos Tversky، The Simulation Heuristics، New York: Cambridge University Press، ۱۹۸۲. Klein، Gary، Sources of Power: How People Make Decisions، Cambridge، Mass.: MIT Press، ۱۹۹۸.
Lempert، Robert J.، Steven Popper and Steven C. Bankes، Shaping the Next One Hundred Years: New Methods for Quantitative، Long-Term Policy Analysis، RAND Pardee Center، ۲۰۰۳.

منبع: / سایت / آصف
نویسنده : وحید وحیدی مطلق