مقدمه
حافظه یکی از پیچیده‌ترین و مهم‌ترین توانایی‌های شناختی انسان است که به ما امکان می‌دهد اطلاعات را دریافت، ذخیره و بازیابی کنیم. این توانایی نه‌تنها برای یادآوری گذشته، بلکه برای برنامه‌ریزی آینده نیز ضروری است. حافظه به‌عنوان یک سیستم چندبخشی، شامل انواع مختلفی است که هر یک نقش خاصی در زندگی روزمره ما ایفا می‌کنند. در این میان، حافظه آینده‌نگر و حافظه گذشته‌نگر دو نوع مهم از حافظه هستند که به ترتیب به یادآوری اعمال آینده و رویدادهای گذشته اشاره دارند (بدلی، ۲۰۰۴؛ شریفی، ۱۳۹۴).

تعریف حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر

1. حافظه آینده‌نگر (Prospective Memory)

حافظه آینده‌نگر به توانایی به یادآوردن انجام یک عمل در آینده اشاره دارد. این نوع حافظه برای انجام وظایف با قصد قبلی ضروری است، مانند به یاد آوردن قرار ملاقات، خاموش کردن اجاق‌گاز یا مصرف دارو در زمان مشخص. حافظه آینده‌نگر شامل سه مرحله اصلی است:

1. برنامه‌ریزی عمل (شکل‌گیری قصد): تعیین اینکه چه عملی باید در آینده انجام شود.
2. حفظ قصد در ذهن: نگهداری اطلاعات مربوط به قصد تا زمان مناسب.
3. اجرای عمل: انجام عمل در زمان یا موقعیت مناسب (کلیگل و همکاران، ۲۰۰۲).

حافظه آینده‌نگر به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:

• زمان‌مدار: یادآوری انجام یک عمل در زمان خاص (مثلاً ساعت ۵ عصر).
• رویداد‌مدار: یادآوری انجام یک عمل در پاسخ به یک محرک خاص (مثلاً وقتی کسی را دیدم، پیامی را به او بدهم).

2. حافظه گذشته‌نگر (Retrospective Memory)

حافظه گذشته‌نگر به توانایی یادآوری اطلاعات، رویدادها یا تجربیات گذشته اشاره دارد. این نوع حافظه شامل اطلاعاتی است که قبلاً آموخته شده یا تجربه شده‌اند و برای فعالیت‌های روزمره مانند یادآوری نام‌ها، مکان‌ها یا وقایع ضروری است. حافظه گذشته‌نگر می‌تواند شامل خاطرات شخصی (اپیزودیک) یا اطلاعات عمومی (معنایی) باشد.

تفاوت حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر

• جهت‌گیری زمانی: حافظه آینده‌نگر به آینده مربوط است، در حالی که حافظه گذشته‌نگر به گذشته مربوط می‌شود.
• نوع پردازش: حافظه آینده‌نگر نیازمند برنامه‌ریزی و نظارت مداوم است، در حالی که حافظه گذشته‌نگر بیشتر به بازیابی اطلاعات ذخیره‌شده وابسته است.
• محرک‌ها: حافظه آینده‌نگر معمولاً به‌طور خودجوش و بدون محرک خارجی فعال می‌شود، اما حافظه گذشته‌نگر معمولاً با یک محرک خارجی (مانند سؤال یا رویداد) فعال می‌شود.

اهمیت حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر در زندگی روزمره

حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر هر دو نقش حیاتی در عملکرد روزمره ما ایفا می‌کنند. برای مثال:

• حافظه آینده‌نگر: به ما کمک می‌کند وظایف روزمره مانند پرداخت قبوض، شرکت در جلسات یا مصرف دارو را به یاد داشته باشیم.
• حافظه گذشته‌نگر: به ما امکان می‌دهد اطلاعات قبلی را برای حل مسائل، تصمیم‌گیری یا برقراری ارتباط بازیابی کنیم.

عوامل مؤثر بر حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر

1. حافظه کاری و توجه:

حافظه آینده‌نگر به توانایی نگهداری اطلاعات در حافظه کاری و توجه مداوم به قصد وابسته است. هرچه بار شناختی بالاتر باشد، عملکرد حافظه آینده‌نگر کاهش می‌یابد (وارد و همکاران، ۲۰۰۵).

2. هیجانات:

حالات هیجانی مانند اضطراب یا استرس می‌توانند بر هر دو نوع حافظه تأثیر بگذارند. برای مثال، استرس ممکن است باعث فراموشی وظایف آینده شود یا بازیابی خاطرات گذشته را دشوار کند.

3. سن:

عملکرد حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر با افزایش سن کاهش می‌یابد. افراد مسن معمولاً در یادآوری وظایف آینده و بازیابی خاطرات گذشته دچار مشکلات بیشتری هستند.

4. اختلالات روانی:

اختلالاتی مانند وسواس، افسردگی و اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) می‌توانند به نارسایی حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر منجر شوند.

حافظه آینده‌نگر و وسواس

افراد مبتلا به اختلال وسواس–بی‌اختیاری (OCD) معمولاً دچار نارسایی در حافظه آینده‌نگر هستند. این نارسایی باعث می‌شود که آن‌ها به‌طور مکرر وظایف خود را وارسی کنند. به عبارت دیگر، این افراد به توانایی خود در به یاد آوردن وظایف آینده اطمینان ندارند و همین امر منجر به تردیدهای مکرر و وارسی‌های بی‌اختیار می‌شود (کاتلر و گرف).

ابزارهای سنجش حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر

پرسشنامه حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر (PMQ):

این پرسشنامه توسط کرافورد و همکاران (۲۰۰۳) طراحی شده و شامل ۱۶ گویه است که بر اساس طیف لیکرت پنج‌درجه‌ای پاسخ داده می‌شود. این ابزار دو عامل حافظه آینده‌نگری و حافظه گذشته‌نگری را مورد سنجش قرار می‌دهد و در ایران نیز توسط شریفی (۱۳۹۴) اعتباریابی شده است.

حافظه آینده‌نگر و عملکرد شناختی

حافظه آینده‌نگر یک توانایی شناختی پیچیده است که به عملکردهای اجرایی مانند برنامه‌ریزی، نظارت و بازداری فعالیت وابسته است. این عملکردها عمدتاً توسط قشر پیش‌پیشانی مغز کنترل می‌شوند (استاس، ۲۰۱۱).

رابطه حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر با اختلالات روانی

• ADHD: کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی معمولاً در هر دو نوع حافظه دچار مشکل هستند.
• افسردگی: افراد مبتلا به افسردگی ممکن است در بازیابی خاطرات گذشته یا برنامه‌ریزی برای آینده دچار مشکل شوند.
• وسواس: نارسایی در حافظه آینده‌نگر می‌تواند منجر به تردیدهای وسواسی و وارسی‌های مکرر شود.

نتیجه‌گیری

حافظه آینده‌نگر و گذشته‌نگر دو جنبه مهم از حافظه انسانی هستند که نقش کلیدی در عملکرد روزمره ما ایفا می‌کنند. در حالی که حافظه آینده‌نگر به یادآوری وظایف آینده مربوط است، حافظه گذشته‌نگر به بازیابی اطلاعات و تجربیات گذشته اشاره دارد. شناخت بهتر این دو نوع حافظه و عوامل مؤثر بر آن‌ها می‌تواند به بهبود عملکرد شناختی و مدیریت اختلالات مرتبط کمک کند.