بى‏شک، پوشش زن در برابر مردان نامحرم، یکى از ضروریات دین اسلام است که درباره جنبه اسلامى آن نمى‏توان تردیدى به خود راه داد. در قرآن کریم و روایات وارده از پیامبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله)و ائمه معصومین (علیهم‏السلام) و نیز در کلمات فقها، به وجوب و کیفیت آن تصریح شده است.
حجاب در ادیان گذشته نیز وجود داشته است، ولى این حکم در دین اسلام بسیار مترقى‏تر است، زیرا در این دین، از افراط و تفریط‏هایى که در مورد پوشش زنان در ادیان و اقوام گذشته وجود داشته، اجتناب شده و براى حجاب، حدى متناسب با غرایز انسانى در نظر گرفته شده است. حجاب اسلامى به معناى حبس زن در خانه و دورى از شرکت در مسائل اجتماعى نیست، بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه عفت و حیا پیشه کند، موى سر و اندام خویش را بپوشاند و از جلوه‏گرى و خودنمایى بپرهیزد.
مرحوم شهید مطهرى در این باره مى‏فرماید: «اسلام مى‏گوید: نه حبس نه اختلاط، بلکه حریم. سنت جارى مسلمین از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع نمى‏شدند، ولى همواره اصل «حریم» رعایت شده است. در مساجد و مجامع، حتى در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است.»1
در قرآن کریم در مورد حجاب و قانون‏مندى روابط زن و مرد، دو دسته آیه وجود دارد. دسته اول آیاتى که در مورد وجوب حجاب و پوشش ظاهرى و حد و کیفیت آن نازل شده است؛ و دسته دوم آیاتى که نوع رابطه بین مرد و زن نامحرم را بیان مى‏کند و آنان را از کارهایى که عفت و پاکدامنى‏شان را تهدید مى‏کند، برحذر مى‏دارد، که در ذیل مى‏آید.

کیفیت پوشش در قرآن
قرآن در دو آیه، کیفیت پوشش زن در حضور نامحرم را بیان مى‏کند:

الف) سوره نور، آیه 31: «وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ...؛ و به زنان با ایمان بگو چشم‏هاى خود را (از نگاه‏هاى هوس آلود) فرو گیرند و عفّت خویش را حفظ کنند و زینت خود را، جز آن مقدار که نمایان است آشکار ننمایند و (اطراف) روسرى‏ها و مقنعه‏هاى خود را بر سینه خود افکنند (تاگردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند مگر براى شوهرانشان یا پدرانشان، یا پدرشوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم‏کیششان، یا بردگانشان، یا افراد سفیه که تمایلى به زن ندارند، یا کودکانى که از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نیستند. و هنگام راه رفتن پاهاى خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانى‏شان دانسته نشود (و صداى خلخالى که بر پا دارند به گوش نرسد). و همگى به سوى خدا باز گردید اى موءمنان، تا رستگار شوید».
شهید مطهرى2 در باره مفاد این آیه و آیه قبل آن مى‏فرماید: دو آیه 30 و31 نور مربوط به وظایف زن و مرد در معاشرت با یکدیگر است که شامل چهار قسمت است:
1- هر مسلمان، چه مرد وچه زن، باید از چشم‏چرانى و نظربازى اجتناب کند.
2- مسلمان، خواه مرد یا زن، باید پاک‏دامن باشد و عورت خود را از دیگران بپوشاند.
3- زنان باید پوشش داشته باشند و آرایش و زیور خود را بر دیگران آشکار نسازند و در صدد تحریک و جلب توجه مردان برنیایند.
4- دو استثنا براى پوشش زن ذکر شده که یکى با جمله «وَلا یُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» بیان شده است و نسبت به عموم مردان است و دیگرى با جمله « وَلایُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ...» ذکر شده و نداشتن پوشش را براى زن نسبت به عده خاصى تجویز مى‏کند.
همچنین از جمله «وَ لا یَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ؛ هنگام راه رفتن پاهاى خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانى‏شان دانسته شود» فهمیده مى‏شود: پاى‏کوبى، نمودى کامل از ظاهر کردن باطن سکس زن است و به انواع حرکات تحریکى که باعث جلب توجه مردان نامحرم مى‏شود، اشاره دارد. 3

ب) آیه 59 سوره احزاب: « یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُوءْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلابِیبِهِنَّ؛ اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان موءمن بگو جلباب‏هاى (= روسرى‏هاى بلند) خود را بر خویش فرو افکنند، این کار براى این‏که (به پاکدامنى) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا وکوتاهى از آنان سر زده، توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده و رحیم است».
شهید مطهرى در توضیح کلمه «جَلباب» بعد از این که به اقوال مفسرین اشاره مى‏کند، مى‏فرماید: «چنانچه ملاحظه مى‏فرمایید معنى جلباب از نظر مفسران چندان روشن نیست. آن چه صحیح‏تر به نظر مى‏رسد این است که در اصل لغت، کلمه جلباب شامل هر جامه وسیع مى‏شده است، ولى غالباً در مورد روسرى‏هایى که از چارقد بزرگ‏تر و از ردا کوچک‏تر بوده است به کار مى‏رفته است. ضمناً معلوم مى‏شود دو نوع روسرى براى زنان معمول بوده است: یک نوع، روسرى‏هاى کوچک که آن‏ها را «خِمار» یا مقنعه مى‏نامیده‏اند و معمولاً در داخل خانه از آن‏ها استفاده مى‏کرده‏اند. نوع دیگر، روسرى‏هاى بزرگ که مخصوص خارج منزل بوده است. این معنا با روایاتى که در آن‏ها لفظ جلباب ذکر شده است نیز سازگار است». 4

قانون‏مندى روابط زن و مرد در قرآن
دسته دوم به آیاتى اشاره مى‏کند که درباره کیفیت ارتباط با نامحرم است. در این آیات، موءمنان خصوصاً زنان را از رفتارهایى که سبب جلب توجه و تحریک نامحرم مى‏شود، باز مى‏دارد و حیا و عفت در مقابل نامحرم را مورد ستایش قرار مى‏دهد:
سخن گفتن با نامحرم در احزاب، آیه 32 آمده: «یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً؛ اى همسران پیامبر، شما همانند هیچ یک از زنان معمولى نیستید اگر تقوا پیشه کنید، پس به گونه‏اى هوس‏انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع نکنند، و به شایستگى سخن بگویید».
این آیه گرچه خطاب به همسران پیامبر است، ولى اختصاص به آن‏ها ندارد و شامل همه زنان مسلمان مى‏شود. طبق این آیه زنان نباید در گفتگو با نامحرم از سخنانى که مفهوم یا آهنگ آن وسوسه‏آمیز و تحریک‏کننده باشد استفاده کنند؛ چه بسا در بین آن‏ها افرادى باشند که به سبب ضعف ایمان و آلودگى به هوس‏هاى شیطانى، تحریک شوند و خیال گناه در سر خود بپرورانند. بنابراین براى حفظ عفت و پاک‏دامنى افراد جامعه، بر زنان لازم است در گفتگو با نامحرم دقت لازم را داشته باشند.
خود آرایى و تبرج احزاب / 33: «وَقَرْنَ فِى بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الأُولَى؛ و (اى زنان پیامبر) در خانه‏هاى خود بمانید و همچون دوران جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید». در این آیه نیز به زنان دستورات دیگرى براى برخورد با نامحرم مى‏دهد. در ابتدا از زنان مى‏خواهد تا جایى که امکان دارد از خانه خارج نشوند و خود را کم‏تر در معرض دید نامحرم قرار دهند؛ زیرا با این کار جلوى بسیارى از مفسده‏هاى اخلاقى گرفته مى‏شود و زمینه انحراف و ناهنجارى در جامعه از بین مى رود. چنانچه در آیه 53 همین سوره به این مطلب اشاره کرده است.
دستور دیگرى که این آیه براى زنان دارد این است که از تبرج و جلوه‏گرى و جلب توجه نامحرم بپرهیزند. کلمه تبرج از برج گرفته شده و به معناى آن است که فرد، خود را مانند برج در معرض دید و تماشاى دیگران قرار دهد. در واقع این قسمت آیه به ما مى‏فهماند اگر زنان نمى‏توانند در خانه بمانند و بیرون آمدن از منزل برایشان ضرورى است، به گونه‏اى خارج شوند که سبب جلب توجه نامحرم نشوند. پس طبق این آیه، جواز حضور زن در اجتماع مشروط بر این است که اولاً حضورش ضرورت داشته باشد و ثانیاً نحوه حضور او اعم از نوع پوشش، راه رفتن، نگاه کردن و در یک کلمه تمام حرکات و سکناتش به نوعى باشد که در قالب تبرج و جلوه‏گرى نبوده و بلکه همراه با حیا و عفت باشد.
در سوره قصص آیات 23و 25، در جریان دختران شعیب و حضرت موسى به همین شیوه رفتارى اشاره کرده و آن را مى‏ستاید.
نگاه به نامحرم در سوره نور آیه 30 و 31: «قُل لِّلْمُوءْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ... وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ؛ به مردان با ایمان بگو چشم‏هاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند، و به زنان با ایمان بگو چشم‏هاى خود را (از نگاه هوس‏آلود) فرو گیرند». در این دو آیه نیز به رفتار دیگرى که حاکى از عفت و حیاست اشاره مى‏کند و آن پرهیز از نگاه هوس‏آلود به نامحرم است. زیرا نگاه به نامحرم اگر از روى لذت باشد، سبب انحراف اخلاقى مى‏شود و آدمى را از جاده عفاف دور مى‏سازد.

داشتن مکان اختصاصى
احزاب آیه 53: «وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ؛ و هنگامى که چیزى از وسایل زندگى را (به عنوان عاریت) از آنان (زنان پیامبر) مى‏خواهید، از پشت پرده بخواهید؛ این کار براى پاکى دل‏هاى شما و آن‏ها بهتر است». در این آیه نیز به شیوه دیگرى براى حفظ عفت و حیا اشاره مى‏کند و به مردان دستور مى‏دهد هنگام صحبت کردن با زنان پیامبر و به طور کلى، زنانى که با آن‏ها محرم نیستند، سعى کنند رو در روى آن‏ها قرار نگیرند، بلکه از پشت پرده صحبت کنند. این آیه بر لزوم داشتن مکان اختصاصى براى زنان و عدم جواز ورود آقایان به آن‏ها تأکید مى‏کند.

پى‏نوشت‏ها:
1ـ مجموعه آثار، ج 19، ص 551.
2ـ منبع پیشین.
3ـ پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 20، ص 137.
4ـ مجموعه آثار، ج 19، ص 502.

منبع: / ماهنامه / شمیم یاس / شماره 35
نویسنده : عباس رجبی