یک
در آوایش قمی، کسره اضافه، به چهار صورت کاربرد دارد:

الف) در واج‌بست

مصوت کوتاه " : a"+ی میانجی+کسره اضافه

"ی" میانجی، همراه با کسره اضافه به صورت "ی" نصفه‌ونیمه با نام "یای ابتر" درمی‌آید:

کوچَه‌ی عَربَسّون.: ...kuchay: کوچه‌یِ عربستان.

پیشتر، طی یک نوشتار در این باره سخن رفت و در واج‌بست

مصوت بلند+ی میانجی+کسره اضافه

نیز چنین است:

کارای خوب: ...kArAy؛ کارایِ خوب؛ کارهای خوب.

ب) در واج‌بست

صامت+کسره اضافه

گاه کسره اضافه به صورت مصوت بلند "ی: i"  خوانده می‌شود و در این باره نیز پیشتر، طی نوشتاری سخن رفت:
دستی شما درد نکنه!

ج) همچنین چه‌بسا کسره اضافه را با اثرپذیری از فارسی محاوره‌، حذف می‌کنند:
سر زبونمه (با "را" و "نون" ساکن).

دامنه این حذف، طبعا به حذف "ی" میانجی هم می‌رسد: 
تُخمه گل‌خورشید: تخمه‌یِ گل‌خورشید.

نمونه‌های دیگری از این حذف، بخوانید:
باغ پنبه
حرم حضرت معصومه
حوض‌سلطون
سرحوض
مَجِّد چِل‌اخترون
یخچال قاضی

د) گاه به شکلی که امروزه در فارسی رسمی کاربرد دارد، باقی می‌ماند:
اَی دادِ بیداد!: اِی دادِ بیداد!

با این حال، میزان کاربرد این شکل‌های چهارگانه، از اول تا چهارم، بستگی به میزان غلظت کاربرد آوایش قمی دارد؛  یعنی اولی و دومی به نسبت سومی و چهارمی، قدیمی‌تر و قمی‌ترند و تغییر از دو مورد اول به دو مورد بعدی، با گسترش مدارس جدید و رسانه‌های جمعی و رواج فارسی رسمی و محاوره در حوزه کاربرد آوایش قمی روی داده است.

به هر حال، امروزه حذف کسره اضافه، یکی از پرکاربردترین حذف‌ها در آوایش قمی است؛ ضمن این که بی‌گمان مناسبت با بافت کلامی در گزینش و کاربرد هر یک از شکل‌های چهارگانه بالا، نقش دارد:
کوچه درختِ‌پیر: کوچه‌یِ درختِ‌پیر.

دو
یکی دیگر از پرکاربردترین حذف‌ها در آوایش قمی، حذف واو عطف، بویژه میان "اتباع"، مانند "حروم حَرَج: حرام و حَرَج" است که بی‌گمان آن نیز از زبان محاوره به این آوایش راه یافته است و اصالتاً قمی نیست:

سر_رودار: سر و رو دار.
سر_زبون‌دار: سر و‌ زبان‌ دار.

سه
یکی دیگر از ویژگی‌های آوایی زبان محاوره، ابدال مصوت بلند "ا: A" به مصوت بلند "و: u" ضمن واج‌بست

ا+ن

است. این ابدال، در آوایش قمی هم پرکاربرد است:

اعیون: اعیان.
اعیونی: اعیانی؛ متجملانه [خونه اَعیونی].
پاسنگون: پاسنگان.
اَنگُشدونه: انگُشتانه.
سُلقون: سولِقان.
تیرکمون: تیر و کمان.
کلونتری: کلانتری.

چهار
در زبان محاوره، ابدال پیشین را در واج‌بست

ا+م

نیز شاهدیم که در آوایش قمی هم کاربرد دارد:

جوم: جام.
جومه: جامه.
حَجومت: حِجامت.
حروم: حرام.
حَرومی: حرامی.
خوم: خام [>کوفته نخود خوم].
کلوم: کلام.
نوم: نام [> بدنوم].
نومه: نامه [> کارنومه].

ناگفته نماند ضمن این ابدال، گاه ابدال صامت "م" به صامت "ن" نیز پیش می‌آید:

بون: بام [> پِشتَ‌بون].
تمون: تمام.
حمون: حمّام.

از دیدگاه نگارنده، بهتر است در آوایش‌نگاری قمی، آن حذف‌ها و این ابدال‌ها، جز آنجا که حالت مَزجی با ویژگی‌های دیگر آوایش قمی گرفته‌اند، لحاظ نشوند و تنها در نمونه‌دهی‌ها خودنمایی کنند.

دکتر علیرضا فولادی