در اواخر قرن ششم هجری، اصفهان که زمانی شهری آباد و پررونق بود، به دلیل ویرانی‌های ناشی از حملات متعدد، شکوه گذشته خود را از دست داده بود. این نابودی به ویژه در محله‌های جوی و یهودیه مشهود بود، با این حال جوی وضعیت بهتری نسبت به یهودیه داشت و جمعیت بیشتری را در خود جای داده بود.
اولین رویارویی با مغولان
تاریخ دقیق اولین برخورد مغولان با اصفهان مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که این شهر در سال‌های اولیه تهاجم مغول به ایران از ویرانی جان سالم به در برده است. هولاکو، فاتح مغول عراق عجم، در ابتدا توجه چندانی به اصفهان نشان نداد. ابن اثیر، مورخ برجسته، معتقد است که مغولان تنها پس از مرگ علاءالدین محمد در سال 617 هجری قمری و به دنبال قدرت‌گیری غیاث‌الدین، حاکم جدید عراق عجم، به سمت اصفهان رهسپار شدند.
غیاث‌الدین در اصفهان با شجاعت در برابر مغولان ایستادگی کرد و از شهر دفاع نمود.  مغولان او را در اصفهان محاصره کردند، اما نتوانستند این شهر استراتژیک را تصرف کنند. ابن اثیر این رویداد را در ذیل وقایع سال 621 هجری قمری ذکر کرده است، با این حال، به دلیل فقدان جزئیات کافی در روایت، تعیین تاریخ دقیق این نبرد دشوار است.
حمله مجدد مغولان و نبرد حماسی
اصفهان بار دیگر در سال 625 هجری قمری مورد هجوم مغولان قرار گرفت. این بار، سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه به همراه متحدانش در اصفهان و میان‌رود مستقر شده بود و منتظر رویارویی با مغولان بود. با این حال، در اولین درگیری، جلال‌الدین به دلیل خیانت برخی از متحدانش، مجبور به عقب‌نشینی از میدان جنگ شد. مغولان از این فرصت استفاده کرده و اصفهان را محاصره نمودند.
اما جلال‌الدین تسلیم نشد. او با جمع‌آوری نیروهای کمکی به اصفهان بازگشت و در جنگی که در اطراف شهر درگرفت، به همراه مردم اصفهان، مغولان را به سختی شکست داد و بار دیگر از این شهر تاریخی محافظت کرد.
اصفهان، با وجود مقاومت سرسختانه، سرانجام از چنگ مغولان در امان نماند. جوزجانی، مورخ نامدار، در کتابش از مقاومت پانزده ساله اصفهان در برابر حملات مغولان سخن می‌گوید. به گفته وی، قاضی شهر در راس این مقاومت مردمی قرار داشت و پس از مرگ او بود که مغولان موفق به فتح اصفهان شدند.
با وجود شواهد تاریخی، تعیین تاریخ و چگونگی دقیق فتح اصفهان و همچنین میزان خسارات وارده به آن دشوار است.
به نظر می‌رسد اولین رویارویی مغولان با اصفهان به سال‌های ۶۲۰ یا ۶۲۱ هجری قمری باز می‌گردد و تسخیر نهایی این شهر تا سال ۶۳۵ هجری به طول انجامیده باشد.

کتاب جغرافیای سرزمین های اسلام اثر دکتر علی خزائلی