این‌که قم از چه موقع به صورت شهر درآمده به‌درستی معلوم نیست اما آنچه مسلم است این شهر قرن‌ها پیش از اسلام وجود داشته و ادعای "سمعانی" و "یاقوت حموی" مبنی بر این‌که قم از شهرهای جدید اسلامی است که در سال ۸۳ هجری قمری در زمان حجاج بن یوسف به دست آل اشعر (فرزندان ابوموسی اشعری) بنا شده و اثری از ایرانیان در آن دیده نمی‌شود، درست نیست؛ زیرا نخست این‌که قم یکی ازشش "کوره"(۱) یا شهر عمده قدیمی ایران بوده است:
"ابن خرداذ به در استان ماد شش کوره برمی‌شمارد ماسبندان، مهرجانقدق، دینور، نهاوند، همدان و قم".
(فرای ۱۳۶۳، ۱۷) 
قدمت آن حتی به پیش از ساسانیان می‌رسد. دوم این‌که نام مزارع حومه شهر و نیز برخی محله‌های قم به زبان پارسی است؛ مانند کوه‌های یزدان (به آوایش قمی "کوه یَزیون")،  دوبرادران (دوبِردَرون) که بنا بر فرهنگ عمید "یزدان" و "برادر" لغات پهلوی هستند. از باغ‌های قم می‌توان از نام‌های مورچی، دلگشا، کوچه خوزیان، پِشَم، دودانگه، و از مزرعه‌ها می‌توان از مِسگران، گُمَر، مهرویان که به پارسی مهرآبیان یعنی آب پخشان بوده، ابَرِستجان که "بنابر کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات بلوکات درالایمان قم تنظیم شده به سال ۱۲۹۶ هجری قمری در آن‌جا پنج قلعه گبری در قدیم بوده که الان دیوارهای آن پابرجاست."‏، مَزدیجان (مَزیون) که بنا بر همان کتابچه "در تاریخ قم مسطور است که در آن‌جا آتشکده بوده که سیصد سال افروخته بوده و خاموش نشده". بَراوستان (بَراسون) که بنا بر کتابچه فوق "از مزارع قدیم النسق است که به اسم فرسی (پارسی) قدیم مشهور است."‏
(مدرسی طباطبایی ۱۳۶۴)
بنا بر مستندات فوق می‌توان گفت قم از شهرهای قدیمی ایران است. این شهر در سال ۲۳ هجری قمری (۶۴۲ میلادی) به دست مسلمانان فتح شد." ... و بدین ترتیب اعراب کوفی به سرداری ابوموسی اشعری در قم و روستاهای پیرامون قم اسکان یافتند."‏
(فرای ۱۳۶۳، ۱۱۲) 
این شهر در این زمان دارای قلعه‌ها و آتشکده‌های مختلفی بوده است که به دست اعراب اشعری تخریب یا تغییر وضع دادند. فتح قم بنا بر تاریخ همراه با جنگ‌ها و خونریزی‌های بسیاری بوده است:
"... در قم جنگ‌ها درگرفت و زمانی عربان برجستگان زرتشتی را سربریدند."‏
(حسن بن محمدبن حسن قمی ۱۳۱۴، ۲۴۴) بنابر موافقتنامه‌ای که بین لشکریان مسلمان و اهالی قم بسته شد مردم قم علاوه بر غرامت، لشکریان مسلمان را در شهر جای می‌دادند: 
"... گذشته از مالی که پرداختن آن به جنس تعیین شد، لشکریان مسلمان را می‌بایستی در شهر جای می‌دادند. این رسم از قم و جاهای دیگر سابقه داشت."‏
(فرای ۱۳۶۳، ۹۱ و پانویس ۲۷۳)

(۱) کوره: در پایان شاهنشاهی ساسانیان تقسیم‌بندی منظمی از استان‌ها یا نواحی و به عربی بلد و مشابه فارسی میانه "شتری" وجود داشته است. استان به کوره تقسیم می‌شد. کوره یا حوزه که به فارسی جدید شهر خوانده می‌شد، چندان تفاوتی با استان نداشت. کوره با استان و بوم نیز یکسان گرفته شده است. (فرای، ۱۳۶۳، ۲۶۹)

کتابنامه:
‏۱. حسن بن محمدبن حسن قمی، ۱۳۱۴، تاریخ قم. ترجمه‌ سید جلال‌الدین طهرانی، تهران: چاپ سنگی، نشر به کوشش سید جلال طهرانی. 
‏۲. فرای، ریچارد نلسون، ۱۳۶۳، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه‌ مسعود رجب نیا، تهران: انتشارات سروش. 
‏۳. مدرسی طباطبایی، حسین، ۱۳۶۴، قم‌نامه، قم: انتشارات کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی.

منبع: "رود اناربار"، ابوالفضل رنجبر، قم: نشر مجمع ذخائر اسلامی.  

ابوالفضل رنجبر