مقدمه:

چهارشنبه گذشته جلسه‌ای با حضور مسئولین شهرسازی و معماری شهرداری قم، نماینده دفتر وزارت خارجه در قم، و مدعوین دیگر، به منظور هماهنگی برای بهره‌وری از حضور پرفسور اسپالا و دکتر ارالدو، دانشمندان ایتالیایی، در زمینه‌های شهرسازی و معماری، برگزار شد. اینجانب به نمایندگی از بنیاد قم پژوهی در این جلسه حضور داشتم و مأموریت یافتم تا گزارشی از بافت تاریخی قم برای ارائه به پرفسور اسپالا و دکتر ارالدو تهیه کنم.

تاریخچه سکونت در قم:

بر اساس اسناد تاریخی، شهر قم در دوران پیش از اسلام و تا قرون اولیه اسلامی به صورت پراکنده و جدا از هم بوده است. یزدان فاذار، بزرگ مجوسان قم، برای جلوگیری از حملات اقوام شمالی، به دور این محلات پراکنده که "دیه" نامیده می‌شدند و در دو طرف رودخانه جاری در شهر قرار داشتند، بارویی احداث کرد. با این حال، این محلات به هم پیوسته نبودند.

توسعه شهر در دوره اسلامی:

در نیمه دوم قرن نخست هجری، با ورود اعراب اشعری به قم، آنها به دور شش محله از این محلات بارویی احداث و شهر جدیدی برای خود بنا کردند. پس از آن، با ورود حضرت معصومه (س) به قم در سال 201 هجری، گسترش واقعی شهر از سمت شرقی آغاز شد. به این ترتیب، از قرون اولیه اسلامی تا دوره قاجار، دیگر شاهد سکونت به صورت شهرنشینی در غرب رودخانه نبودیم.

در شرق شهر، دیه جمکران که از دیرباز محل سکونت معتبر و قابل توجه با آتشکده‌های متعدد بود، قرار داشت. همچنین، دیه براوستان در مجاورت جمکران، قبل از دوره اسلامی و بعد از آن نیز در همان دوره نخستین از سکونت‌گاه‌های مهم به شمار می‌رفت. مجدالملک قمی براوستانی، وزیر نامدار سلجوقیان و سازنده مزارها و روضات معتبر شیعی، از این دیه برخاسته بود.

شکل‌گیری شهر اسلامی قم:

بر اساس شواهد کالبدی و سندی، شهر اسلامی قم در محدوده‌ای بین دروازه کاشان (دروازه اصفهان سابق) و مسجد رضاییه، بازار کهنه، مدرسه رضویه، محله شاه خراسان، عربستان، باغ پنبه، کوچه نو (محله کوچکی در باغ پنبه) در خط بالا و دروازه قلعه، سلطان محمد شریف، سیدان، چهارمندان، محله بدوخانه، الوندیه و عشقعلی در خط پایین‌تر به سوی شرق و در واقع مرقد مطهر حضرت معصومه شکل گرفته بود.

گواه این امر، گسترش مجموعه بازار کهنه و اطراف متعلق به دوره پیشا صفوی و صفوی و بازار بزرگ قم از آثار قاجاری در همان امتداد شرقی-غربی به سوی حرم مطهر است. همچنین، نام محله کوچک "کوچه نو" در منتها الیه گسترۀ قاجاری نیز مؤید این موضوع است. لازم به ذکر است که حرم تا پایان دوره صفوی خارج از شهر اسلامی آن روزگار بوده است.

توسعه شهر در دوره قاجار:

در دوره قاجار، یک وزیر مقتدر به نام میرزا علی اصغر خان امین السلطان و همکارانش، نقش اساسی در توسعه شهر قم داشتند. آنها بازار بزرگ و ابنیه مرتبط، جاده جدید تهران-قم (جاده قدیم فعلی) و ساختمان‌های کنار جاده‌ای و همچنین صحن نو/اتابکی/آیینه/امینیه را احداث کردند.

وضعیت فعلی بافت تاریخی قم:

متأسفانه، بخش‌هایی از این بافت تاریخی در دوره پهلوی و به خصوص در دوران متأخر، با خیابان‌کشی‌های متعدد و تخریب‌های دیگر، نابود شده است. در حال حاضر، از مجموعه بافت کهن، می‌توان به موارد زیر به عنوان هسته اصلی بافت تاریخی قم اشاره کرد:

1. بازار کهنه و ابنیه مرتبط از جمله مدرسه رضویه و آب انبار آن (صفوی و پیشا صفوی)
2. میدان کهنه و ابنیه مرتبط از جمله کاروانسرا و گذرهای موجود (صفوی و پیشا صفوی)
3. منار واقع در میدان کهنه (زندی و احتمالا سلجوقی بنیان)
4. مسجد دوره پهلوی در میدان کهنه
   
    

پیشنهادات برای احیای بافت تاریخی قم:

با توجه به شرایط فعلی، می‌توان ردیف‌های 1 تا 8 را به عنوان بافت تاریخی - کم‌تر آسیب دیده - تلقی و اعتبار کرد و برای احیای آن اقداماتی انجام داد. عناصر این طرح شامل موارد زیر است:

1. بستن مجموعه در محدوده مذکور: ابتدا به صورت اعتباری و سپس عینی و محسوس
2. ترمیم آثار تخریب شده و تقویت عناصر هویتی این مجموعه و زدایش عناصر نامتجانس: این امر شامل مرمت بناهای تاریخی، احیای گذرها و فضاهای عمومی، و حذف المان‌های نامتناسب با هویت تاریخی بافت می‌شود.
3. محدودیت فراسازی (بر ساخت و سازهای بلندمرتبه‌سازی) در بافت مذکور: این امر به منظور حفظ تناسبات و مقیاس تاریخی بافت ضروری است.
4. ارائه الگوهای سنتی ساخت برای ساختمان‌های مسکونی و غیر مسکونی: این الگوها باید بر مبنای حفظ تجانس در تمام بافت طراحی و اجرا شوند.
5. محدودیت و یا ممنوعیت تردد وسایل موتوری در بافت: این امر به منظور ایجاد فضای آرام و دلنشین در بافت تاریخی ضروری است.
6. تعریف و اجرای فضاهای گردشگری درآمدزا متجانس با بافت: این فضاها باید به گونه‌ای طراحی و اجرا شوند که برای مالکان، ساکنان و صاحبان حق رضایت‌بخش باشند و به رونق اقتصادی بافت کمک کنند.
7. رسیدن به فضای متجانس با بافت از منظر زمینی و هوایی در تمام پیکره: این امر به حفظ هویت و زیبایی بصری بافت تاریخی کمک می‌کند.

جمع‌بندی:

بافت تاریخی قم دارای پتانسیل بالایی برای احیا و تبدیل شدن به یک مقصد گردشگری جذاب است. با اجرای طرح‌های پیشنهادی، می‌توان این بافت را به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر قم تبدیل کرد.

نیاز به اصلاح و تکمیل:

این گزارش نیاز به اصلاح و تکمیل دارد. اطلاعات و جزئیات بیشتری باید به آن اضافه شود تا برای ارائه به پرفسور اسپالا و دکتر ارالدو کامل و مفید باشد.

تلخیصی از متن آقای سیدمحسن محسنی