روزنامه شرق، چهارشنبه ۲۴ دی ۱۳۸۲ - ۲۱ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۱۴ ژانویه ۲۰۰۴

سلیمان فرهادیان: پرویز فاتحی در مؤسسه JPL مشغول کار است. مؤسسه ای که در چندین سال گذشته روی پروژه های ناسا کار کرده است. او یکی از دو ایرانی  است که نامش روی پلاک نصب شده روی کاوشگر مریخ حک شده است. این کاوشگر چند روز پیش همراه با نام این ایرانیان در مریخ فرود آمده است و جالب است بدانید او تنها روی بخش دیجیتال دوربین های کاوشگر کار کرده است. فاتحی را به واسطه بهروز غریب پور پیدا کردیم و گفت وگو را در دفتر غریب پور در خانه هنرمندان ایران انجام دادیم. سام فرزانه نیز در طول این گفت وگو با ما همراه بود.

- در شروع صحبت خواهشمندیم از تحصیلات خود بگویید.

دوره دبیرستان را در تهران در مدرسه کیهان نو در خیابان تخت جمشید که الان به نام خیابان طالقانی است گذراندم. مدرک لیسانس را از دانشگاه ایالتی کالیفرنیا در شهر نوتریج گرفتم و فوق لیسانس را در لویولای لس آنجلس گذراندم. لیسانس را در سال ۱۹۷۹ و فوق لیسانس را در سال ۱۹۸۲ و در رشته مهندسی برق تمام کردم.

- چطور شد که به ناسا رفتید؟

در تله داین که بودم مسئول یک بخش بودم که یازده مهندس زیرنظر من کار می کردند. یک روز یک ایرانی به نام علی افشاری برای استخدام به شرکت ما آمد. من با او مصاحبه کردم و دیدم جوان با استعدادی است او را استخدام کردم. بعدها علی افشاری به JPL رفت. کمی بعد با من تماس گرفت و گفت اینجا به تخصص تو نیاز دارند. من هم به JPL رفتم.

- در بخشی که شما کار می کنید، چند نفر مشغول به کارند؟

من در JPL (آزمایشگاه پیشرانش جت) در پاسادنای کالیفرنیا کارمی کنم که به دانشگاه کلتک وابسته است. در این آزمایشگاه بین ۵ تا ۶ هزار نفر مشغول به کارند.

- در جایی که شما هستید (JPL) چند نفر ایرانی مشغول به کارند؟

آمار دقیقی از این موضوع ندارم ولی حدود ۱۲۰ تا ۱۵۰ نفر ایرانی در آنجا مشغول به کارند.

- آقای فیروز نادری هم در آنجا کار می کنند؟

آقای نادری در قسمت مدیریت پروژه مارس کار می کند. یعنی کارش به رهنورد محدود نمی شود. بلکه مسئول برنامه مارس است یعنی هر طرحی که به مریخ مربوط می شود.

- اگر امکان دارد کمی در مورد مشخصات کلی رهنورد مریخ صحبت کنید.

این رهنورد مثل هر فضاپیمای دیگر از چند ابزار علمی (Instrument) تشکیل شده است که هر کدام وظیفه خاصی را به عهده دارد. رهنورد مریخ ۶ ابزار علمی دارد. رهنورد از چند قسمت مهم تشکیل شده است که یکی از آنها باتری است. شب ها خاموش است و روزها برای شارژ شدن مجدداً روشن می شود. با نور خورشید شارژ می شود اما از آنجایی که در مریخ توفان وجود دارد، پس از مدتی روی صفحات خورشید را خاک می پوشاند. به همین دلیل بعد از مدتی مثلاً سه ماه عمرش تمام می شود.مسئله بعدی، مشکل فرود آمدن است. زیرا زمان فرود بسیار کوتاه است و فرصتی برای جبران اشتباه وجود ندارد. طی مسیر فرصت کافی برای جبران اشتباه هست، اما در حین فرود آمدن زمان کوتاه است. از زمانی که به جو مریخ وارد می شود، برنامه ها کاملاً زمان بندی شده است یعنی زمان روشن کردن موشک کاهنده سرعت، باز شدن چتر و کیسه های هوا از قبل دقیقاً مشخص است. اتفاقاً یک ایرانی دیگر به نام «دارا صباحی» هم هست که در قسمت تشک های بادی فعالیت کرده و اسمش الان روی پلاک نیست.

- کمی در مورد نحوه کار این تجهیزات علمی صحبت کنید.

مریخ نورد تجهیزات متعددی دارد و مثل تجهیزات نوری، زیر قرمز و ... دوربین نوری مشخص می کند که ما در چه طول موجی جست وجو می کنیم. این علائم نوری به سنسور وارد شده و پردازش می شود. برای سایر دستگاه ها هم به همین ترتیب است یعنی اطلاعات دریافت شده و پردازش می شود.ممکن است قسمت جمع آوری اطلاعات متفاوت باشد اما قسمت الکترونیک آنها مشابه یکدیگر است. فرودگر، ۲ دوربین عکاسی دارد که از خود رهنورد هم می تواند عکس تهیه کند. رهنورد هم دو دوربین دارد که می تواند عکس های سه بعدی تهیه کند. یک دستگاه میکروسکوپ دارد که می تواند عکس های دقیقی تهیه کند. در مجموع فکر می کنم ده دوربین دارد. تمام این دوربین ها را در دو مرتبه (یک بار پس از پرتاب و یک بار قبل از رسیدن به مریخ) امتحان کردند تا مطمئن شوند درست کار می کند.

- اکثر دستگاه هایی را که نام بردید حجیم هستند چه طور توانستند همه آنها را در یک دستگاه کوچک جاسازی کنند؟

تمام این دستگاه ها منحصر به فرد است یعنی همه آنها را برای اولین مرتبه ساخته اند.

برای مثال دوربین ها شاتر ندارند تا از وزنش کاسته شود. همه آنها را مخصوصاً برای این رهنورد ساخته اند.

- تخصص شما در کدام است؟

تخصص من در طراحی دیجیتال الکترونیک و سیستم است. کارم را با الکترونیک شروع کردم و بعد از کسب تجربه های فراوان به قسمت سیستم رفتم. دوربین ها سه قسمت دارند: یک قسمت جلویی که نوری است، یک قسمت آنالوگ و یک قسمت دیجیتال هم دارد. تخصص من در طراحی دیجیتال است.

- ظاهراً این رهنورد دو آنتن دارد.

بله دو آنتن دارد. یکی آنتن کوتاه برد برای تماس با مدارگرد، دیگری آنتن دوربرد برای تماس با زمین. برای اولین بار است که یک کاوشگر بدون ارتباط با فضاپیمای مادر با زمین ارتباط برقرار می کند.

- لطفاً در مورد دوربین که تخصص شماست بیشتر توضیح دهید.

همان طور که گفتم دوربین قسمت های الکترونیک و نوری دارد. چند نفر روی قسمت نوری کار می کردند، گروه ۱۵-۱۴ نفری ما هم روی قسمت الکترونیک کار می کرد. کار ما تیمی است یعنی وظایف تقسیم می شود و یک نفر هم کار ما را کنترل می کند.کار من در قسمت دیجیتال دوربین بود که اطلاعات را از صفحه CDD جمع آوری می کند. CDD مثل فیلم است. یعنی نقش فیلم را در دوربین های عکاسی دارد. اطلاعات را از CDD می گیرم و به کامپیوتر می دهم. مرحله بعد اطلاعات به آنتن منتقل می شود. در مرحله بعد فرمان یا همان وظایف را به کامپیوتر مادر منتقل می کند. اطلاعات را از کامپیوتر مادر دریافت می کنیم تا بتوانیم آن فرمان  ها یا وظایف را انجام دهیم.

- در مورد سایر فعالیت های خود کمی بیشتر صحبت کنید.

فعالیت های خودم در قالب پروژه کاسینی را که در سال ۲۰۰۴ به مقصد می رسد، از سال ۹۴ شروع کردم و در سال ۹۷ نیز به اتمام رسید، انجام سایر فعالیت ها تا پیش از پرتاب نیز دو سال طول کشید و الان چهار سال این سفینه در راه است.

- با این حساب اگر سه سال بعد شما را ببینیم، در مورد چه پروژه ای با هم صحبت می کنیم.

واقعاً نمی دانم در آن زمان روی چه موضوعی فعالیت می کنم. اما حدود سه ماه است که روی یک تلسکوپ کار می کنم. کم کم عمر تلسکوپ  هابل رو به پایان است و مسئولان تصمیم گرفتند که تلسکوپ دیگری بسازند که جیمزوب نام دارد که این تلسکوپ نیز در JPL ساخته می شود. من فعلاً فعالیت در ساخت یکی از تجهیزات جیمزوب را شروع کردم.

- وقتی که در اخبار نتیجه دستاوردهای فعالیت خودتان را می بینید چه احساسی دارید؟

واقعاً خیلی خوشحال می شوم، زیرا دوست داشتم تجهیزاتی را که من ساختم درست کار کند. فکرش را بکنید، هر روز هشت ساعت تمام کار می کردیم که تا دو سال ادامه داشت. طی این مدت طولانی ما تمام تلاش خود را فقط روی یک موضوع خاص متمرکز کرده بودیم. بعد از آنکه ما فعالیت های خودمان را به اتمام رساندیم پروژه خود را تحویل داده و کار دیگری را شروع می کنیم، اما از طرح قبلی هنوز بهره برداری نشده است. حال اگر سفینه در فضا گم شود یا درست کار نکند، آدم احساس می کند نتایج تمام زحمت ها و فعالیت ها به هدر رفته و بی نتیجه مانده است. فکرش را بکنید، هشت ساعت در روز، پنج روز در هفته به مدت دو سال کار کنی، آن وقت فقط به تو بگویند فضاپیما گم شد.

- امکان دارد که فضاپیما گم شود؟

زیاد اتفاق می افتد، وقتی می گویم گم شد، منظورم این است که دیگر با آن نمی توانیم ارتباط برقرار کنیم و از سرنوشتش اطلاعی نداریم. بیگل هم همین طور شد. دیگر نمی توانیم با بیگل ارتباط برقرار کنیم.

- زمانی که فضاپیمای رهنورد به مریخ رسید شما کجا بودید؟

زمانی که به مریخ رسید من ایران بودم، اما زمان پرتاب و دوباری که فضاپیما در مسیر رسیدن به مریخ آزمایش شد،من آمریکا بودم. این فضاپیما را در طول مسیر دو بار آزمایش کردند، یکبار پس از پرتاب از زمین و یکبار پیش از رسیدن به مریخ، تا از عملکرد صحیح آن مطمئن شوند. وقتی که آزمایش کردند و دیدند که درست کار می کند، رئیس من با خوشحالی به اتاقم آمد و در حالی که ذوق زده بود، گفت: «کار می کند» من هم در جوابش گفتم: «چه توقعی داشتید؟ امکان ندارد که کار نکند.» پیش از آن هم هر وقت در مورد عملکرد آن از من می پرسیدند، در جواب می گفتم شما فضاپیما را به سلامت به مریخ ببرید، مطمئن باشید که تجهیزات من درست کار می کند.

- یک فضاپیما یا رهنورد از قسمت های زیاد و بسیار پیچیده ای تشکیل می شود. چگونه بین بخش های مختلف آن (تجهیزات نوری، الکترونیک، مکانیکی و...) هماهنگی ایجاد می  کنند؟

برای درک درست این موضوع باید از بالا به پروژه  نگاه کنید. سیستم طراحی می شود و باید محصولی با این مشخصات و ویژگی ها تحویل داده شود. مدیریت نیز از بالا به پایین طوری چیده شده است که هر کس مسئول کار خودش است و به مقام بالاتر گزارش کند. حال اگر بین بخش های مختلف ناهماهنگی وجود داشت، باید سریعاً نسبتاً به رفع نقص اقدام کرد. یا طرح تجهیزات نوری را عوض می کنند یا در بخش مکانیکی تجدیدنظر می شود. از این دست مسایل بسیار است. مسئله ای که اهمیت زیادی نیز دارد، مسئله دما است. سرما و گرما که روی مدارگرد یا فرودگر نصب می شود که در شرایط عادی درست کار می کند، اما در آن شرایط دمایی ویژه ممکن است بازدهی مطلوبی نداشته باشد. مثلاً اختلاف درجه حرارت در شب و روز مریخ به ۱۰۰ یا ۱۲۰ درجه هم می رسد. مثل مناطق کویری که اختلاف دمای شب و روز زیاد است.

- اختلاف زیاد دمای شب و روز به چه عواملی بستگی دارد؟

یکی از دلایلش این است که از خاک تشکیل شده است. دیگری هم شاید به ترکیب های تشکیل دهنده جو مریخ مربوط می شود.

- پس مقاومت در مقابل تغییرات دما یکی از پارامترهای مؤثر در طراحی این تجهیزات است؟

بله. بسیار مهم است و به همین دلیل از همان ابتدا، ضمن سفارش وسیله مورد نظر، یادآوری می کنند که این دستگاه باید در چه محدوده دمایی کار کند. پس از ساخت نیز هر کدام از این دستگاه ها به طور جداگانه توسط مسئولین بخش مربوطه آزمایش می شود. دستگاه های ساخته شده در درجه حرارت بالا یا نیتروژن مایع که درجه حرارت پایین دارد، آزمایش می شود. به دلیل رعایت این نکات ظریف است که کار بسیار وقت گیر و هزینه بر است. خود من هم تا زمانی که از نزدیک شاهد این مراحل نبودم، نمی توانستم وسعت کار را حدس بزنم.

- با توجه به اینکه به دلیل پیچیدگی تجهیزات، اگر پروژه درست کار نکند و بعداً مشخص شود که تقصیر چه کسی بود، چه سرنوشتی در انتظار فرد است؟ آیا کارش را از دست می دهد؟

من خودم تاکنون شاهد نبودم که کسی به این دلیل کارش را از دست بدهد. نکته بسیار مهم در این مورد آن است که آنها به این قضیه این طور نگاه می کنند که چرا این مشکل پیش آمد؟ در مرحله اول شخص را کنار می گذارند. پرسش مهم این است که چرا نقصی که در دستگاه وجود داشت، توسط مسئول بخش دیده نشد و این دستگاه معیوب از زیر دست مسئول رد شد؟ به عبارت دیگر به دنبال آن می گردند که عیب سیستم در کجا بود که قسمت معیوب را مشاهده نکرده. پیدا کردن عیب سیستم از پیدا کردن فرد مقصر مهمتر است. اول دنبال عیب سیستم می گردند تا برای دفعه های بعدی آماده باشند، در مرحله بعد به دنبال شخص مقصر می گردند. دلیلش نیز به این مسئله مربوط می شود که آنها می دانند که بشر جایزالخطا است. هر کس بگوید کار من اشتباه نیست، مرتکب اشتباه دیگری شده است. در حقیقت مدیریت و سیستم طوری طراحی می شود که جلوی اشتباه را می گیرد.

- انتخاب اعضای گروه چگونه انجام می شود؟ چطور یک گروه پانصد نفری می توانند با همدیگر همکاری داشته باشند.

تقسیم کار از بالا صورت می گیرد. اول مدیر پروژه انتخاب می شوند. بعد او تصمیم می گیرد که این پروژه به چه گروه هایی نیاز دارد. در مرحله بعد مدیر این گروه ها انتخاب می شوند. مدیر گروه ها مسئولند که افراد متخصص را انتخاب کنند. تقسیم کار نیز براساس تخصص صورت می گیرد. هر کسی در بخشی که واقعاً توانایی انجام کار را دارد فعالیت می  کند. در بسیاری موارد برای انتخاب یک متخصص لازم می شود که با او مصاحبه کنند. از او می پرسند طی پنج سال گذشته چه فعالیت هایی داشتی؟ با سرپرست بخشی که او در آنجا کار می کرد تماس می گیرند تا ازعملکرد او مطمئن شوند. برای خود من نیز بارها اتفاق افتاده است. یعنی هر وقت که خواستم پروژه جدیدی را شروع کنم، از مسئول بخش من می پرسیدند کار پرویز فاتحی در این قسمت چطور بود؟

- از خاطرات خودتان در زمینه کار در آمریکا بگویید.

من در آمریکا روی پروژه جعبه سیاه هواپیما کار می کردم. از ایران سرهنگی زنگ زد که به او گفتند باید با «فاتح» صحبت کند. سرهنگ فکر کرد عرب هستم و شروع کرد انگلیسی صحبت کردن، که به او گفتم فارسی بگو. تعجب کرد که ایرانی هستم. بعد گفت چرا نمی آیی ایران؟ گفتم مشکلی نیست فقط شما مسئله سربازی را حل کنید، من می آیم ایران. گفتند نه! سربازی را باید حتماً بروی!

- در مورد جعبه سیاه بیشتر توضیح بدهید.

جعبه سیاه، دارای نوار ضبط است که از جنس آلومینیم است، که داخل محفظه آهنی ضخیمی قرار می گیرد. کامپیوتر اطلاعات را از قسمت های مختلف جمع آوری می کند که به این جعبه سیاه وارد می شود. جعبه سیاه توانایی ضبط ۲۴ ساعت اطلاعات را دارد یک فرستنده هم دارد که پس از سقوط سیگنال می فرستد که به این وسیله جعبه سیاه را پیدا می کنند من وقتی که در شرکت تله داین کار می کردم (قبل از رفتن به JPL) در قسمت طراحی و ساخت جعبه سیاه هواپیماهای مسافربری کار می کردم.

- مجلات علمی هم می خوانید؟

راستش را بخواهید در محل کار، مجلات زیادی به دست ما می رسد. من فقط وقتش را دارم که آنها را ورق بزنم و اگر چیزی را که به تخصص من مربوط باشد، مطالعه کنم.

- در JPL دوره های آموزشی هم دارید؟

بله. آموزش هم داریم. مهمترین نکته در JPL میدان بازی است که در اختیار ما قرار دارد. اگر به امکانات یا تجهیزاتی نیاز داشته باشم که به تخصص من مربوط باشد، حتماً در اختیار من قرار می گیرد. برای مثال من مدتی پیش یک دوره کلاس سه ماهه طراحی دیجیتال رفتم. به همین دلیل است که می گویم از بیرون بر ما محدودیتی اعمال نمی شود بلکه محدودیت من خودم هستم.