فهرست عناوین

نویسنده : على خراسانى

سوره احزاب مدنى و نودمین سوره در ترتیب نزول و سىوسومین سوره در ترتیب مصحف است که پس از سوره انفال و پیش از سوره مائده نازل شده[1] و داراى 73 آیه و 1280 کلمه‌است.[2] نام‌گذارى این سوره به احزاب ازاین‌رو است که آیات 9‌ـ‌25 این سوره، درباره جنگ احزاب است. و کلمه «احزاب» دو بار در آیه‌20 و یک بار در آیه‌22 آمده و مقصود از آن، گروه‌هاى کافرى است که از قبایل مهم براى یک سره از بین بردن اسلام و پیغمبراکرم(صلى الله علیه وآله) متحد شده، جنگ احزاب را آغاز کردند: «یَحسَبونَ الاَحزابَ لَم یَذهَبوا و اِن یَأتِ الاَحزابُ یَوَدّوا لَو اَنَّهُم بادونَ فِى الاَعرابِ یَسـَلونَ عَن اَنبائِکُم ولَو کانوا فیکُم ما‌قـتَلوا اِلاّ قَلیلا ... و لَمّا رَءَا المُؤمِنونَ الاَحزابَ قالوا هـذا ما وعَدَنَا اللّهُ و رَسولُهُ‌...». (احزاب/33، 20‌و‌22)

برخى آغاز سوره احزاب را با پایان سوره پیشین (سجده) مرتبط دانسته‌اند; زیرا آن سوره با امر به پیغمبراکرم(صلى الله علیه وآله) به اعراض از کافران و انتظار کیفر آنان به پایان رسیده و این سوره با امر به تقوا و پیروى نکردن از کافران و منافقان آغاز شده است.[3]

1

فضاى نزول:

حوادث مطرح شده در این سوره بین سال دوم و پنجم هجرت روى داده است که به‌سبب نوپا بودن حکومت اسلامى در مدینه، مسلمانان، دوران سختى داشتند و مشرکان، یهودیان و منافقان به آنان آسیب مى‌رساندند. طى این مدت جنگ احزاب و بنى‌قریظه رخ داد و رفته رفته حکومت اسلامى در مدینه و نیز قوانین اجتماعى اسلامى بیش‌تر تثبیت شد.[4] سوره احزاب هم‌چنان‌که ویژگى‌هاى دیگر سوره‌هاى مدنى را دارد، محتوایش نیز با فضاى برهه نزول هماهنگ است.

محتواى سوره:

نقطه اتصال میان آیات این سوره را مى‌توان از یک سو کوشش پیامبر اسلام براى تثبیت قوانین اجتماعى و مبارزه با رسوم جاهلى و از سوى دیگر تلاش مشترک مشرکان، یهودیان و منافقان در دسیسه علیه حکومت اسلامى از طریق یورش نظامى، اخلال گرى در اوضاع اجتماعى مسلمانان و تضعیف جاى گاه رهبرى پیغمبراکرم(صلى الله علیه وآله) دانست. آیات 1‌ـ‌8 این سوره با سفارش به پیغمبراکرم(صلى الله علیه وآله)به تقوا و تبعیّت نکردن از کافران و منافقان و پیروى از وحى و توکل به خدا آغاز مى‌شود و برخى رسوم جاهلى مانند ظهار (نوعى طلاق در جاهلیت) و پسرخواندگى (که در جاهلیت همه احکام فرزند را بر پسرخوانده مترتب مى‌کردند) را ردّ، و بر انحصار پیوندهاى خویشاوندى در پیوندهاى واقعى تأکید مى‌کند. سپس ولایت عامه و سمتى بالاتر از پدر را براى رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله) نسبت به مسلمانان جعل مى‌کند; چنان‌که همسران آن حضرت را با عنوان «اُمّ‌المؤمنین» معرّفى مى‌کند و در پایان، از پیمان محکمى یاد مى‌کند که از پیامبران اولوالعزم (در ایفاى مسؤولیت تبلیغ و رسالت) گرفته است.

آیات 9‌ـ‌27 این سوره حادثه غزوه احزاب و بنى‌قریظه و امدادهاى غیبى و نصرت الهى را یادآور شده، سختى‌ها و صحنه‌هاى آن را این‌گونه ترسیم مى‌کند: هنگامى که گروه‌هاى کفر از بالا و پایین مدینه حمله کردند و کار بر مسلمانان به شدت دشوار شد و جان‌ها به لب رسید، منافقان و بیماردلان در وعده‌هاى خدا و پیامبر (مبنى بر پیروزى و دست یافتن بر گنج‌هاى پادشاهان ایران و روم) تردید کرده، آن را فریب خواندند. آنان آرزو مى‌کردند که در کنار صحرانشینان بودند و به دور از جنگ گزارش‌هاى جنگ را پى‌گیرى مى‌کردند. برخى از انصار هم با قصد فرار و با این بهانه که خانه‌ها و خانواده‌هایشان امنیت ندارند، از پیامبر اجازه بازگشت خواستند! اینان باید مى‌دانستند که گریز از صحنه نبرد به حال آنان سودى نداشته، مرگ آنان را به تأخیر نمى‌اندازد. در این جنگ، مؤمنان ثابت‌قدم و راستین هنگامى که با گروه‌هاى دشمن روبه‌رو شدند، نه‌تنها از ایمانشان کاسته نشد، بلکه بر ایمان و فرمان‌بردارى آنان افزوده گردید و از عهده آزمون الهى به نیکویى برآمدند. (‌>‌احزاب، غزوه) آیاتِ پایانى این بخش، از فرار کافران بدون هیچ خیر و غنیمتى یاد‌کرده و نیز حمایت خداوند قوى عزیز از مسلمانان و دست یافتن آنان بر اموال و قلعه‌هاى مستحکم بنى‌قریظه را گزارش کرده است.

2

بخش بعدى این سوره که از آیه‌28 تا پایان سوره را در برمى‌گیرد، مربوط به پیامبر و کیفیت تعامل با آن حضرت است. ابتدا جاى‌گاه همسران پیامبر را (بر اثر انتساب آنان به پیامبر و انتظاراتى که از آنان مى‌رود) بیان مى‌دارد، مانند روى‌گردانى از دنیا و ترک دنیاطلبى، پیشى گرفتن از دیگران در عمل به اوامر الهى و پرهیز از گناه و خارج نشدن از خانه; سپس از ازدواج پیغمبر با زینب، دختر جَحْش و همسر مطلّقه زید (پسرخوانده پیغمبر)، براى مبارزه با رسم جاهلى (حرمت ازدواج با مطلّقه پسرخوانده) حمایت کرده است. آن‌گاه به برخى از شؤون پیامبر پرداخته و تأکید کرده است که او پدر هیچ یک از مردان شما نیست، تا ازدواج با همسر مطلّقه او بر پیامبر حرام باشد. در ادامه بیان مى‌کند که ازدواج پیامبر با چه زنانى رواست و نیز حرمت ازدواج با همسران پیامبر را اعلام مى‌کند و مردم را از آزار پیامبر خدا (در مورد خانواده و همسرانش) برحذر مى‌دارد و آزاردهندگان را به لعنت دنیا و آخرت تهدید مى‌کند; هم‌چنین منافقان و بیماردلان مدینه را که به آزار پیامبر مى‌پرداختند به اخراج از مدینه تهدید مى‌کند. به دنبال آن، پرسش کسانى را نقل مى‌کند که (از سرِ استهزا) مى‌پرسیدند: قیامت کى فرا‌مى‌رسد؟ در ادامه، عذاب سخت کافران و گناه‌کاران در دوزخ و پشیمانى آنان از کردارشان را بازگو مى‌کند; سپس خداوند از مؤمنان مى‌خواهد که پیغمبر‌اکرم(صلى الله علیه وآله)را نیازارند و هم‌چون مردمى نباشند که موسى(علیه السلام)را آزردند.

در پایانِ سوره از افکنده شدن بارِ سنگین امانت و تکلیف الهى بر دوش انسان خبر داده و نتیجه نفاق و شرک را عذاب الهى و ثمره ایمان را غفران و رحمت الهى برشمرده است. علامه‌طباطبایى این سوره را مشتمل بر معارف، احکام، داستان‌ها، پندها و موعظه‌هاى گوناگونى مى‌داند.[5]

3

آیات مشهور:

برخى از آیات این سوره از آیات نام دار و مشهور به حساب مى‌آید. آیه‌6 این سوره که ارث را براساس خویشاوندى به رسمیت مى‌شناسد: «و‌اولُوا الاَرحامِ بَعضُهُم اَولى بِبَعض به «آیه اُولواالأَرحام»[6] و آیه‌15: «و‌ما کُنّا مُعَذِّبینَ حَتّى نَبعَثَ رَسولا به «آیه نفى‌تعذیب»[7] و آیه‌21: «لَقَد کانَ لَکُم فى رَسولِ‌اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ به «آیه تأسّى» مشهور شده است.[8] آیه‌33 این سوره را آیه تطهیر نام نهاده‌اند:[9] «اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ اَهلَ البَیتِ ویُطَهِّرَکُم تَطهیرا».

در ذیل این آیه بحث‌هاى کلامى فراوانى طرح شده است و شیعه با استناد به این آیه و روایات شأن نزول، بر امامت و عصمت اهل‌بیت(علیهم السلام) استدلال کرده است.[10] آیات 28‌ـ‌29 این سوره را که زنان پیامبر را میان انتخاب دنیا و برگزیدن خدا و پیامبرش مخیّر کرده است آیات تخییر گفته‌اند:[11] «یـاَیُّهَا النَّبى قُل لاَِزوجِکَ اِن کُنتُنَّ تُرِدنَ الحَیوةَ الدُّنیا ... و اِن کُنتُنَّ تُرِدنَ اللّهَ و رَسولَهُ‌...». آیه‌56 را «آیه صلوات»[12] خوانده‌اند; «اِنَّ اللّهَ ومَلـئِکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَى النَّبى یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا صَلّوا عَلَیهِ وسَلِّموا تَسلیمـا و سرانجام آیه‌72 که از پذیرش امانتى بزرگ بهوسیله انسان خبر مى‌دهد به «آیه امانت» شهرت دارد:[13] «اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَى السَّمـوتِ والاَرضِ والجِبالِ فَاَبَینَ اَن یَحمِلنَها واَشفَقنَ مِنها وحَمَلَهَا الاِنسـنُ اِنَّه کانَ ظَـلومـًا جَهولا». (‌>‌آیات نام‌دار)

براساس نقلى از امام صادق(علیه السلام) هر کس سوره احزاب را فراوان قرائت کند روز قیامت در همسایگى پیامبر و خاندان آن حضرت خواهد‌بود.[14]

4

منابع

الاتقان فى علوم القرآن; اسرار ترتیب القرآن; اهداف کل سورة و مقاصدها فى القرآن; البرهان فى تفسیر القرآن; بصائر ذوى‌التمییز فى لطائف‌الکتاب‌العزیز; ترتیب سور قرآن; تفسیرالبصائر; تفسیرالتحریروالتنویر; جواهرالکلام فى شرح شرایع الاسلام; سبیل النجاة فى تتمة‌المراجعات; المعجم الاحصائى لالفاظ القرآن; المیزان فى تفسیرالقرآن; نهایة‌الافکار فى مباحث‌الالفاظ; نهج‌الحق و کشف‌الصدق.

[1]. بصائر ذوى التمییز، ج‌1، ص‌377; المعجم الاحصائى، ج‌1، ص‌298 و 306; التحریر و التنویر، ج‌21، ص‌245.

[2]. بصائر ذوى التمییز، ج‌1، ص‌377; التحریروالتنویر، ج‌21، ص245.

[3]. مجمع‌البیان، ج‌8‌، ص‌524; اسرار ترتیب القرآن، ص‌124.

[4]. اهداف کل سوره، ج‌1، ص‌525.

[5]. المیزان، ج‌16، ص‌273.

[6]. نهج الحق، ص‌203.

[7]. نهایة الافکار، ج‌2، ص‌206.

[8]. جواهرالکلام، ج‌14، ص‌156.

[9]. مجمع‌البیان، ج‌8‌، ص‌560; تتمة المراجعات، ص‌7.

[10]. مجمع‌البیان، ج‌8‌، ص‌559; المیزان، ج‌16، ص‌310.

[11]. بحارالانوار، ج‌22، ص‌182.

[12]‌. نهج الحق، ص‌187.

[13]. الاتقان، ج‌1، ص‌66; تتمة المراجعات، ص‌53.

[14]. مجمع‌البیان، ج‌8‌، ص‌524; البرهان، ج‌4، ص‌407.

منبع: دائره المعارف قرآن کریم (جلد 2) - مرکز فرهنگ و معارف قرآن