یکشنبه 10 تیر ,1375 30 ژوئن ,1996 سال چهارم , شماره 1006

گزارش پژوهشی در زمینه تعداد و علل و انگیزه مهاجرت
پزشکان به امریکا
چند پزشک ایرانی در امریکا بسر می برند
دکتر حسینعلی رونقی
آمارها نشان می دهد از حدود 7 هزار پزشک ایرانی در
امریکا حدود 6 هزار نفر به طبابت مشغول هستند.
دلایل مهاجرت پزشکان کشورهای اروپایی و جهان سوم به
امریکا به دو دسته دلایل جذب کننده و دلایل فراردهنده تقسیم
می شود
اشاره: آمارهای غیررسمی که گاه صبغه شایعه به خود می گیرد
آمار پزشکان ایرانی مهاجرت کرده به امریکا را تا سال 57
تا مرز 30 هزار اعلام می کند, غافل از آن که در تمامی دوران
پیش از انقلاب تنها 20 هزار پزشک در ایران تربیت شده
بود.
اما دانستن تعداد پزشکان مهاجرت کرده و دلایل
مهاجرت آنها می تواند کشور را نسبت به نیروی انسانی
متخصص خارج از مرزها آگاه کند. این افراد عمدتا کسانی
هستند که با سرمایه ملی و با خرجهای گزاف در کشور تحصیل
کرده و ثمرات تلاش و کوشش نظام آموزشی و بهداشتی کشور
را در اختیار ممالک دیگر قرار داده اند. این سرمایه عظیم
بالقوه ای است که اگر در رفع نسبی انگیزه های مهاجرت قدمی
برداشته شود تا حدودی قابل بازیابی است و از این طریق
می توان باعث بازگشت سرمایه های خارج شده از کشور شد.
مطلب حاضر توسط آقای معینی خبرنگار همشهری در مرودشت
ارسال شده است.
نگارنده, یکی از چهل تن پذیرفته شدگان آزمون ورودی دانشکده
پزشکی دانشگاه شیراز در سال 1334 بود. داستان این چهل تن
و آنچه در چهل سال گذشته بر آنان گذشته است, نه تنها خود
نمونه جالبی از سرنوشت بیشتر دانش آموختگان ایرانی است
بلکه می توان و باید با بازنگری و بازگوئی این داستان به
عنوان یک تجربه در آموزش پزشکی به کمبودها و کژکاریها
در سیستم آموزش عالی در ایران پی برد و هم برای
برنامه ریزی مردمی و سودمندتر در رشته پزشکی از آن سود
جست. نگارنده تردید ندارد که بهداشت ودرمان از
پایه های اصلی توسعه و شاید از ضروری ترین بنیادهای آن
باشد و از همین روی توجه بدان را شاخص و معیار معتبری در
مردمی بودن هر سیستم حکومتی می شناسد. نوشته حاضر گرچه به
بررسی سرنوشت همان چهل تن محدود نمانده است اما به دلیل
عدم دسترسی به منابع قابل اعتماد پژوهشی در حال حاضر تنها
می تواند نمایانگر اندکی از انبوه باشد.
به هر تقدیر, از این 40 تن تنها 30 تن دوره شش ساله پزشکی
را به پایان رسانده و دانشنامه های خویش را در سال 1340 از
نخست وزیر وقت علی امینی دریافت داشتند و 22 تن از آنان
نیز بلافاصله پس از فارغ التحصیلی راهی امریکا شدند. از 22
نفری که به امریکا آمدند تنها 9 تن پس از پایان دوره
تخصصی به ایران بازگشتند و از این 9 نفر نیز 4 تن پس از
چند سال دوباره به امریکا برگشتند. و بدین ترتیب از سی تن
پزشکان فارغ التحصیل دانشکده پزشکی شیراز 17 نفر در امریکا
و 13 نفر در ایران اقامت گزیدند. ( 1 )
یافته های یاد شده مرا بر آن داشت تا پژوهشی گسترده تر درباره پزشکان ایرانی در
امریکا آغاز کنم.
تاریخچه ای کوتاه از مهاجرت پزشکان ایرانی به امریکا پیش
از انقلاب اسلامی
در سال 1349 پژوهش گسترده ای را درباره پزشکان ایرانی
مقیم امریکا با همکاری دانشگاه جانزهاپکینزآغاز کردم که
نزدیک به یک سال به درازا کشید. یکی از نتایج این بررسی
روشن ساخت که از میان فارغ التحصیلان دانشکده های پزشکی
ایران که هر یک با هزینه های بسیار گزافی به دانشنامه
پزشکی دست یافته بودند و سرمایه بزرگی بودند که از کیسه
مردم همیشه محروم ایران برای آموزششان پرداخت شده بود
1626 تن پس از پایان تحصیلات به امریکا آمده و در این
کشور ماندگار شده اند. جدول شماره 1 شماره و دانشگاه هائی
را که از آن فارغ التحصیل شده اند را نشان می دهد.

جدول شماره 1

نمودار پزشکان فارغ التحصیل دانشکده های پزشکی ایران در
امریکا در سال 1349

³ 1 دانشگاه تهران 1240 نفر³
³ 2 دانشگاه شیراز (پهلوی سابق) 219 نفر³
³ 3 دانشگاه اصفهان 72 نفر³
³ 4 دانشگاه مشهد56 نفر³
³ 5 دانشگاه تبریز39 نفر³
³ ³
³جمع کل پزشکان ایرانی در امریکا1626 نفر³

آمار و نتایج بدست آمده که با توجه به ارزش اقتصادی و هزینه های آموزشی از یک سو
و نیاز مبرم جوامع محروم ایران در روستاها و شهرک ها و جنوب شهرهای بزرگ به خدمات
آنان از سوی دیگر تکان دهنده و تاسف انگیز بود در مقالاتی به زبان فارسی و انگلیسی
چندین بار چاپ و منتشر گردید. ( 1 تا 4 ) .
نگارنده نیز که در آن هنگام استاد دانشگاه شیراز بود و از نزدیک می دید که چگونه
دستاورد دانشکده پزشکی آن دانشگاه که حاصل سرمایه مردم کشور ما و توانائیهای
دانشجویان و کوشش کادر آموزشی بود به یغما می رود. در یک رشته گفتارهای پیاپی ,
کوشش در افشای فلسفه وجودی سیستم های آموزشی وابسته کرد که مورد توجه رئیس وقت
دانشگاه قرار گرفت و نامبرده از من خواست تا این آمار و ارقام را برای اطلاع
مقامات بالاتر منتشر سازم.
ادامه کار
در همان زمان با تهیه نام و نشانی 1626 نفر پزشک ایرانی مقیم ایالات متحده
پرسشنامه ای حاوی پرسشهائی پیرامون دلائل ماندگار شدن آنان در خارج از کشور برای آنان
فرستاده شد که از کمتر از 20 درصد آنان پاسخ دریافت گردید. بررسی پاسخهای این
پرسشنامه ها نشان می داد که مهمترین علت عدم بازگشت پزشکان ایرانی به میهن عبارتند
از:
1 دو سال خدمت وظیفه
2 کمبود مسکن مناسب
3 کمی درآمد
4 نبودن تکنولوژی پیشرفته برای آموزش و پژوهش
5 فقدان حداقل آزادیهای سیاسی
بجز فقدان آزادیهای سیاسی که نگارنده نیز به همان دلیل توانائی بحث و بررسی آن را
نداشت برای دلائل دیگر مهاجرت پزشکان از ایران چاره جوئیهائی به عمل آمد. خدمت
وظیفه از دو سال به سیزده هفته کاهش یافت. پروژه های ساختمانی در شهرها و واگذاری
زمین به استادان دانشگاهها در جهت رفع کمبود مسکن و ایجاد کویهای دانشگاه آغاز و
ایجاد شد و دستمزد پزشکان چندین برابر شد. بالا رفتن بهای نفت در نیمه نخست دهه
هفتاد میلادی درآمد ایران را ناگهان افزایش داده رژیم را برای یک دوره کم و بیش
پنج ساله از تنگدستی رهانید و بودجه قابل ملاحظه ای برای برنامه های عمرانی اختصاص
داده شد. این خود باعث شد تا علت کمی درآمد خودبخود از میان برود و نه تنها پزشکان
بلکه گروه های دیگری از دانش آموختگان و پژوهندگان, ایران را از نظر درآمد قابل
مقایسه با دیگر کشورها ببینند و به این ترتیب گروه زیادی از پزشکان و دیگر متخصصین
علمی از اروپا و امریکا راهی ایران شدند. بازگشت این گروه همراه با انتظارات زیاد
آنان که در نتیجه زندگی در اروپا و امریکا قابل درک بود از یک سو, فساد گسترده و
بی برنامگی در همه ارگانهای دولتی که مجریان انحصاری برنامه های توسعه اجتماعی در همه
رشته ها بویژه رشته آموزشی بودند از سوی دیگر, ناسازگاری برنامه های آموزشی با نیازهای
واقعی کشور بویژه تربیت پزشکانی که طبیعتا پس از پایان دوره پزشکی طی دوره تخصصی
را بلافاصله آغازمی کردند منجربه تورم نیروهای انسانی در دوره های بالا در رشته پزشکی و
کمبود نیروی انسانی در رده های میانی و پائین که در روستاها و شهرک ها بسیار مورد
نیاز بودند می شد و رژیم را ناچار گردانید تا به کارگیری این افراد از میان ملت های
دیگر مثل افغانستان و فیلی پین و کره دست بزند. گرچه برنامه هائی برای تربیت و
آموزش پیراپزشکی مثل روستاپزشکی در دانشگاه شیراز تا حدودی به موفقیت انجامید و
جمیعت قابل توجهی از روستائیان محروم فارس و سیستان و بلوچستان و خوزستان و لرستان
را تحت حداقل پوشش بهداشتی و درمانی قرار داده و باز گرچه تکنولوژی تشخیصی و
آزمایشگاهی نیز در زمره سایر واردات مورد توجه قرار گرفت اما نه جامعه واقعا
نیازمند به خدمات درمانی از بازگشت پزشکان متخصص توانست بخوبی بهره ور شود و نه
رفاه و امتیازات ویژه ای که برای این بازگشتگان از سوی دولت تامین می شد توانست
بسیاری از این متخصصین را راضی نگاهدارد.
گرچه هدف این نوشته به هیچ روی بررسی رویدادهای ایران و دلائل فروپاشی رژیم شاهنشاهی
نیست اما از آنجا که بی تردید بازگشت گروهی از نیروهای انسانی تحصیلکرده و برخورد
دولت با آنان که خود موجب قطب بندی بیشتر نیروهای اجتماعی شد و همچنین تاثیر
سیاست های رژیم گذشته در رشته های آموزشی و بر موضع گیری آنان در این قطب بندی بی تردید
است.
مهاجرت پزشکان پس از انقلاب سال 1357
پس از انقلاب سال 57 روند مهاجرت پزشکان به خارج
ناگهان شتاب بیشتری پیدا کرد. پژوهشی که در سال
1360 یعنی سه سال پس از انقلاب در مورد پزشکان و
استادان دانشگاه شیراز انجام شد نشان داد که بیش از
70 %استادان تمام وقت دانشکده پزشکی این
دانشگاه یا خود خواسته این دانشگاه را ترک کردند و
یا پاکسازی و اخراج شدند(6 ) و اکثریت آنان نیز
کشور را رها کرده به خارج آمدند. پیرامون سایر
پزشکان ایرانی در دانشگاههای دیگر هنوز پژوهشی انجام
نگرفته است. برای یافتن شماره پزشکانی که پس از
انقلاب ایران را ترک کرده اند, از سال 1367 کوشش های
تازه ای آغاز گردید و برای این کار با تمام
سازمانهایی که از این آمار آگاهی می توانستند داشته باشند, نامه نگاری شد تنها
وزارت علوم در پاسخ کوتاهی چنین
نوشت: بعد از انقلاب نه تنها پزشکی از ایران خارج
نشده بلکه روند بازگشت پزشکان از خارج کشور به
ایران در حال افزایش است . ( 7 ) از سوی دیگر یکی از
نشریات لوس آنجلس با حروف درشت روی جلد می نویسد:
سی و شش هزار پزشک ایرانی پس از انقلاب از ایران
خارج شده اند. ( 8 ) تردیدی نیست که نه وزارت علوم و
نه آن مجله در لوس آنجلس هیچکدام از چند و چون کوچ
پزشکان یا آگاهی نداشته و یا خود را به ناآگاهی
زده اند. زیرا بسیار آشکار است که گروهی از پزشکان
پس از انقلاب به امریکا و یا دیگر کشورهای جهان
کوچیده اند از آن سو شمار پزشکان ایرانی در آن زمان در
ایران هیچگاه بیش از بیست هزار تن نبوده چه رسد به
آنکه سی وشش هزار تن از آنان به خارج رفته باشند.
بنابر آنچه گفته شد و برای دسترسی به آماری که به
راستی نزدیک تر باشد پژوهش حاضر دوباره آغاز شد.
روش کار
نخست با همکاری دانشگاه کالیفرنیا در سن دیاگو
( .D .S UC ) آخرین آمار پزشکانی که از ایران گواهینامه
پایان تحصیل گرفته و هم اکنون پروانه کار در امریکا
دارند از انجمن پزشکان امریکا دریافت گردید اما چون
این آمار در برگیرنده شمار ایرانیانی که از امریکا
دانشنامه پزشکی گرفته و یا پزشکانی که از ایران به
امریکا آمده اما در امریکا به کار پزشکی اشتغال
نورزیده اند نمی شد, بررسی همه جانبه ای از پزشکان
ایرانی مقیم سن دیاگو و حومه به عنوان نمونه به عمل
آمد. برای این کار نام و نشانی کلیه پزشکان ایرانی
همراه با نام دانشگاه و تاریخ فارغ التحصیلی آنان و
داشتن یا نداشتن پروانه پزشکی از راه تماسهای شخصی
به دست آورده شد. آمار انجمن پزشکی امریکا
نشان دهنده آن است که تا پایان سال 1993 میلادی تعداد
3616 نفر فارغ التحصیلان دانشکده های پزشکی دانشگاههای
ایران با گرفتن پروانه پزشکی در ایالات متحده امریکا
به کار مشغولند. جدول شماره 2 سال فارغ التحصیلی
پزشکان فارغ التحصیل دانشگاههای ایران را نشان می دهد.

³پیش از سال 1940 میلادی³ 1 نفر³
³بین سالهای 1940 تا 1949 ³ 73 ³
³بین سالهای 1950 تا 1959 ³ 652 ³
³بین سالهای 1960 تا 1969 ³ 1597 ³
³بین سالهای 1970 تا 1979 ³ 971 ³
³بین سالهای 1980 تا 1989 ³ 219 ³
³بین سالهای 1990 تا 1993 ³ 3 ³

جدول شماره 2 پزشکان فارغ التحصیل دانشگاههای ایران در امریکا برمبنای سال
فراغت از تحصیل

بررسی پزشکان ایرانی مقیم سن دیاگو چنین نشان می دهد که از 59 تن پزشک ایرانی
در این شهر 40 تن آنان فارغ التحصیل دانشگاههای ایران بوده که از این گروه 28 تن
بکار طبابت اشتغال دارند و 19 نفر پزشک ایرانی دیگر فارغ التحصیل دانشگاههای
امریکا می باشند.
بی گمان آماری که از پزشکان ایرانی در سن دیاگو بدست آمده نمونه کاملا درستی از
دیگر شهرهای ایالات متحده نیست ولی در شرایط کنونی عملی ترین راه برآورد نزدیک
به واقع شماره پزشکان در سراسر امریکا تواند بود به ویژه آنکه با نظرخواهی از
گروهی از همکاران پزشک در شهرهای نیویورک, شیکاگو, بوستن و هوستن و آگاهی از
برآورد آنان از شماره پزشکان امریکا در محل سکونت آنان نتایج مشابهی با آنچه
از پژوهش سن دیاگو حاصل شده بود بدست آمد بنابراین می توان گفت که با پنج
درصد ضریب خطای محاسبه, از دقت نسبی برخوردار بوده و چنین می نماید که:
نزدیک به هفت هزار تن پزشک ایرانی در امریکا زندگی می کنند که دست کم شش
هزار تن آنان بکار پزشکی می پردازند و بازمانده بکارهایی جز در رشته پزشکی
مشغولند و یا دوران بازنشستگی. می گذرانند.
از شماره پزشکان ایرانی و یا ایرانی تبار در کشورهای اروپایی, کانادا و
استرالیا آماری در دست نیست لیکن بی تردید گروهی از پزشکان ایرانی نیز مقیم
این کشورها می باشند.
بحث و نتیجه گیری:
دانش پزشکی پس از رنسانس اروپا مثل دیگر دانشها که از فرمانروایی کلیسا
رهایی یافته بودند در سده هفدهم و هیجدهم و نوزدهم میلادی پیشرفت چشمگیری کرد
به ویژه در فرانسه و آلمان و انگلستان که پیشتازان این دانش به شمار می رفتند.
در نخستین دهه های قرن کنونی و به ویژه بین جنگهای جهانگیر نخست و دوم گروه
بسیاری از پزشکان و دانشمندان اروپایی راهی امریکا شدند و تکنولوژی و دانش
پزشکی در این کشور گسترش پرشتابی یافت و به زودی کعبه پزشکی جهان از اروپا به
امریکا تغییر مکان داد و پس از جنگ جهانگیر دوم و با پیشرفتی که در توان
آموزشی ایالات متحده رخ داد بسیاری از پزشکان برای ادامه آموزش به سوی امریکا
روی آوردند. ( 9 )
تا پیش از سال 1958 برای پزشکان خارجی که خواهان کار در بیمارستانهای امریکا
بودند سخت گیری چندانی نمی شد اما در این سال و از آن پس مدیریت بیمارستانها و
دیگر نهادهای بهداشتی و آموزشی برای ورود پزشکان به بازار کار در ایالات متحده
آزمایش ویژه پزشکی و زبان انگلیسی بنا گذاشتند تا بتوانند بهترین ها را از
میان آنها برگزینند.