پس از درگذشت ابوسعید ایلخانی در سال 736 هجری قمری، ایران وارد یکی از پرآشوب‌ترین دوره‌های تاریخ خود شد. در این دوران، سرداران مغول بر سر حکومت با یکدیگر به ستیز پرداخته و هر کدام بر بخش‌هایی از ایران حکومت می‌کردند. این شرایط مخاطره‌آمیز به ویژه برای مناطق مرکزی ایران بسیار خطرناک بود، زیرا این مناطق در میان چند نیروی متخاصم قرار داشتند. در این میان، خاندان صفی در قم به قدرت رسیدند و به عنوان یکی از نیرومندترین قدرت‌های محلی و منطقه‌ای شناخته شدند.

ظهور و اقتدار خاندان صفی

خاندان صفی که به «سعد و سعید و مسعود» نیز مشهور بودند، توانستند در دوره‌ی پرتلاطم پس از مرگ ابوسعید ایلخانی، به قدرت برسند و نفوذ خود را گسترش دهند. این خاندان، قدرت خود را نه تنها در قم، بلکه در مناطق پیرامون آن نیز به نمایش گذاشتند و گهگاه در منازعات خارج از منطقه نیز دخالت می‌کردند. عناوین و القاب امرای این خاندان مانند «سپهسالار عراق»، «صاحب قران»، «شهریار علی الإطلاق» و «خلیفة العرب و العجم» بیانگر قدرت و نفوذ آنان است.

شخصیت‌ها و فرمانروایان برجسته

از افراد مشهور خاندان صفی می‌توان به خواجه تاج‌الدین علی، خواجه علی صفی، خواجه اصیل‌الدین قمی و خواجه ابراهیم قمی اشاره کرد. هر یک از این افراد نقش مهمی در حفظ و گسترش قدرت خاندان صفی داشتند.

خواجه تاج‌الدین علی: وی نخستین امیر خاندان صفی و فرزند خواجه اصیل‌الدین بود و قدرت را پس از درگذشت ابوسعید ایلخانی در سال 726 هجری قمری به دست گرفت. او در سال 795 هجری قمری در حین عهده‌داری این مقام، کشته شد. آرامگاه او و پدرش خواجه اصیل‌الدین در باغ گنبد سبز قم قرار دارد.

خواجه علی صفی: او بین سال‌های 759 تا 774 هجری قمری با عناوینی چون «حاکم و سردار قم»، «صاحب اعظم» و «سپهسالار عراق» بر قم حکومت می‌کرد. وی فردی ادب‌دوست، هنرپرور و عارف مسلک بود و در قم خانقاهی داشت.

خواجه اصیل‌الدین قمی: چهارمین امیر خانواده صفی بود که از 795 تا 806 هجری، بر قم فرمانروایی می‌کرد.

خواجه ابراهیم قمی: پنجمین امیر خاندان صفی و پسر عموی خواجه اصیل‌الدین بود. او علاوه بر فرمانروایی قم، در لشکرکشی‌های تیمور به ایران از او حمایت کرد و در نبرد تیمور با ایلدرم بایزید عثمانی از ملازمان تیمور بود.

پایان سلطنت و دوران پرافتخار

آخرین امیر خاندان صفی، خواجه محمد قمی، با کشته شدن در سال 815 هجری قمری، به دوران فرمانروایی این خاندان پایان داد. اما، در دوران حکومت این خاندان و جانشینان تیمور و قره‌قویونلوها، قم به تدریج رو به پیشرفت نهاد و تبدیل به یکی از شهرهای معتبر و پرجمعیت شد.

نقش خانواده رضوی

پس از خاندان صفی، خانواده رضوی نیز نقشی مهم در تاریخ قم ایفا کردند. در قرن نهم هجری، این خانواده نقابت سادات و تولیت اوقاف آستانه حضرت معصومه (س) را برعهده داشتند. آن‌ها همچنین نقابت سادات در مشهد مقدس را نیز مدیریت می‌کردند.

نتیجه‌گیری

خاندان صفی، با تسلط بر قم در دوران بحرانی پس از مرگ ابوسعید ایلخانی، توانستند نقش مهمی در حفظ و گسترش فرهنگی و اجتماعی این شهر داشته باشند. این خاندان‌ها نه تنها به عنوان قدرت‌های محلی شناخته می‌شدند، بلکه با احترام ویژه‌ای که به دانش و هنر داشتند، تأثیر عمیقی بر توسعه فرهنگی منطقه داشتند. دوران حکومت آن‌ها، اگر چه با چالش‌ها و مشکلات بسیاری همراه بود، ولی تجربه‌ای ارزشمند از مدیریت محلی در یکی از پرفراز و نشیب‌ترین دوره‌های تاریخ ایران را به نمایش گذاشت.