تاریخچه قهوه‌خانه‌ها و بازار آشتیان: از تفریح تا فرهنگ

قهوه‌خانه‌ها یکی از مهم‌ترین مکان‌های تجمع و تفریح در ایران به‌شمار می‌روند که ریشه‌هایشان به دوره صفوی بازمی‌گردد. در آن دوران، با بهبود شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، نیاز به مراکز تفریحی احساس شد و قهوه‌خانه‌ها به عنوان محل تجمع مردم برای وقت‌گذرانی و تفریح شکل گرفتند. پیش از آن، اجتماعات مردم بیشتر در مساجد، تکیه‌ها و حمام‌ها برگزار می‌شد، اما این مکان‌ها ماهیت تفریحی نداشتند.

آشتیان یکی از شهرهایی بود که در دوره صفویه شاهد تأسیس قهوه‌خانه‌ها شد. این قهوه‌خانه‌ها اغلب در بازارها و یا حاشیه آن‌ها تأسیس می‌شدند. با گذر زمان و تا اواخر دوره قاجار، این قهوه‌خانه‌ها به چای‌خانه تبدیل شدند. یک وقف‌نامه از آن دوران نشان می‌دهد که درآمد موقوفه‌های آشتیان برای پذیرایی قهوه در حسینیه‌ها صرف می‌شد، و اشاره‌ای به چای نیست.

کتاب بلبلستان و اشعار منظومه واقع‌گرای بلبل و شریفه، شواهدی از وجود قهوه‌خانه در دوران صفویه در آشتیان ارائه می‌دهند. در این دوره، دو نوع افسانه‌پردازی در قهوه‌خانه‌ها رایج بود: “حاقاتک” (صحبت‌های درگوشی و داستان‌های کوتاه محلی) و قصه‌خوانی، که بعدها نقالی نیز به آن اضافه شد.

در هفتاد تا هشتاد سال گذشته، بازار آشتیان دارای چند قهوه‌خانه بود که به سرویس‌دهی به دکان‌ها و تجارتخانه‌ها می‌پرداختند. کسبه با استفاده از ژتون‌هایی که به شکل سکه‌های حلبی با نقش قوری یا گل بودند، هزینه چای را پرداخت می‌کردند. قهوه‌خانه‌ها محل تجمع برای مصرف برخی مواد مانند قلیان و تریاک نیز بودند و در شب‌های ماه رمضان، سرگرمی‌هایی مانند ترنا بازی برگزار می‌شد.

قهوه‌خانه عرش و قهوه‌خانه میرزا علی قهوه‌چی از قدیمی‌ترین قهوه‌خانه‌های شناخته شده در آشتیان هستند. این مکان‌ها نه تنها برای تفریح، بلکه به عنوان بسترهایی برای تبادل فرهنگی و حفظ سنت‌های داستان‌گویی و نقالی در جامعه به کار می‌رفتند. قهوه‌خانه‌ها بخشی از هویت اجتماعی و فرهنگی شهر آشتیان را تشکیل می‌دهند که همچنان خاطره‌ای از شکوه گذشته را در اذهان زنده نگاه می‌دارد.