در قلب شهر باستانی بخارا، نگینی با شکوه و جلال خودنمایی می‌کند: مسجد جامع بخارا. بنایی که قرن‌هاست شاهد طلوع و غروب خورشید و زمزمه‌ی نمازگزاران بوده و قصه‌های بسیاری را در دل خود نهفته دارد. اما در میان شکوه کاشی‌کاری‌ها و مناره‌های سر به فلک کشیده، راز کوچکی پنهان شده است؛ سازه ای هشت ضلعی و مرموز که درست روبروی ایوان باشکوه گنبدخانه، مانند معمایی هندسی، چشم انتظار پاسخ است.

این سازه‌ی هشت‌گوش، با معماری خاص خود، همچون آهنربایی نگاه گردشگران را به خود جذب می‌کند. فرم هشت‌ضلعی آن، یادآور آرامگاه‌های عارفان بزرگ خراسان، مانند شیخ احمد جام و شیخ هایم تایبادی است. بنابراین شاید در نگاه اول تصور کنید مقبره ای فراموش شده است که یادگاری از بزرگی از گذشتگان را در خود جای داده است. چرا که عدد هشت در فرهنگ اسلامی و ایرانی، نمادی از کمال، بهشت و کرات آسمانی است.

اما کمی دقت، شما را به شک می‌اندازد. مگر نه اینکه مقابر معمولاً در گوشه‌ای دنج از مسجد یا در فضایی جداگانه قرار می‌گیرند؟ پس چرا این سازه در قلب صحن، درست روبروی ایوان اصلی و در معرض دید همگان قرار گرفته است؟ این موقعیت ویژه، حکایت از کارکردی متفاوت و اهمیت خاص این سازه دارد.

شاید این سازه، همانند خدایخانه‌ی مسجد عتیق شیراز، محلی برای راز و نیاز و مناجات با خداوند بوده است. فضایی کوچک و آرام که در میان شلوغی و هیاهوی مسجد، پناهگاهی برای دل‌های بی‌قرار فراهم می‌کرد.

به هر حال، این سازه هشت‌ضلعی، معمایی است که هنوز پاسخ قطعی برای آن یافت نشده است. راز این بنای مرموز، در لابلای متون تاریخی، نقشه‌های قدیمی و سفرنامه‌ها پنهان شده است. پس اگر به بخارا سفر کردید، در کنار تماشای شکوه مسجد جامع، کمی هم به این معمای هشت‌ضلعی بیندیشید. شاید شما بتوانید راز آن را کشف کنید!