«آرامش گهواره ای ست بر دامن خاک و سنگ پله هایی به جانب افلاک» این سخن جبران خلیل جبران در شرایطی که می رود روح انسان لا به لای زندگی ماشینی، فولاد شود، تجلی آن در ذهن، روان را تازه می کند. حلاوت این تازگی روح در ماه رجب که به واقع از شورانگیزترین ماه های قمری خداست، بیشتر بر رگهای وجودی جان می نشیند. «ایام البیض» از آن جهت که فرصتی برای یافتن آرامش در هیاهوی زندگی پر دغدغه امروز است، می باید با بازشناسی دوباره آن بتوان روحی دوباره را در کالبد جسم ببخشد تا در فرصتی حداقل سه روزه، روان را از تمام آلودگی های بشری تصفیه کند.
معتکف درعبادتی که محور آن راز و نیاز با خداوند و تهذیب نفس و تقویت روح به مدت طولانی در نقطه ای معین است، مجالی می یابد تا به دور از زندگی مادی به خود بازگردد.
چه زیبا سخن گفته اند مولایمان امیرالمؤمنین (ع) که «براستی هر که خود را شناخت، خدا را شناخت» اعتکاف فرصتی را به انسان می دهد که در مسیر خود شناسی به خداشناسی برسد.
بنای روانی و روحانی اعتکاف که بر چهار پایه نیت، توقف در مسجد جامع شهر، کمتر از سه روز نبودن اعتکاف و روزه دار بودن معتکف استوار است، آثار فردی و اجتماعی بسیاری دارد. اما تا کنون چه قدر شاهد این آثار پایدار فردی واجتماعی در جامعه بوده ایم؟ البته از آثار آن درجامعه نمی توان چشم پوشی کرد اما آیا میزان این تأثیرات مورد انتظار بوده است؟ آیا در شرایط کنونی که جامعه ما از بحرانهای هویتی و اجتماعی رنج می برد، فرصت این نیست که با واکاوی ابعاد مختلف آیین اعتکاف و یافتن راه های اثربخشی آن، غبار غفلت از وجوه مختلف آن زدوده شود؟
دکتر باقر غباری بناب، استاد دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران در خصوص تأثیر اعتکاف بر بهداشت روانی معتکفین می گوید: مسائل معنوی روی مسائل مادی اثرگذار هستند و بالعکس. وی آداب اعتکاف را یک الگوی کهن دانسته که در ناخودآگاه جمعی ما ایرانیان وجود دارد و موجب حفاظت از روان و معنویت می شود. وی ادامه می دهد: پیشینه این آیین در تاریخ مذهبی ما بسیار قدیمی است و به کشتی نوح، ماجرای یونس پیامبر در شکم نهنگ و اصحاب غار کهف بر می گردد.

* اعتکاف فرصتی برای پختگی روانی و معنوی
دکتر غباری با بیان اینکه فردی که از استرس های بیرونی و آسیبهای روانی اجتماعی در رنج است، اعتکاف حفاظی برای مراقبت روح و روان اوست، عنوان می کند: علاوه بر منافع معنوی، اعتکاف نمادی از سالم سازی روح و روان است. محل اعتکاف و شرایط آن فرد را از آسیبهای بیرونی نگه می دارد تا به پختگی روانی و معنوی برسد و بتواند در بیرون از محل اعتکاف بدون آسیبهای خارجی به زندگی ادامه دهد. این استاد دانشگاه با اشاره به نزدیکی معنای اعتکاف به معنای تقوا، آن را فرآیندی می داند که انسان را از آسیبهای بیرونی محافظت کرده و می گوید: تقوا، مراقبت نفس از آسیبها و تقویت سیستم ایمنی روانی انسان است و فرآیند اعتکاف، تقوا را در فرد بیشتر می کند.
وی تصریح می کند: معتکفین در محل اعتکاف، روح خود را تصفیه کرده و در همه حالات از خود مراقبت می کنند. اعتکاف، علاوه براینکه معتکف را به اصل خود پیوند می زند، فرآیند تقوا را نیز در او تسهیل می کند، زیرا فرد در آن محیط، سیستم روانی و معنوی خود را ترمیم می کند.
دکتر غباری با بیان اینکه فرد در جریان اعتکاف، «خود واقعی» خویش را پیدا می کند، می افزاید: معتکف خود را از سموم معنوی، روانی و جسمانی پاک می کند. در حقیقت اعتکاف تمرینی برای خود سازی و نوسازی وجود است. زمانی که انسان خود را از این سموم آزاد می کند، دلش شفاف می شود. با افکار سنجی و رفتار سنجی افراد، قبل و بعد از اعتکاف می توان تفاوت در شرایط روحی آنان را دید.

* پالایش روح و روان از آلودگی های مادی
استاد دانشگاه تهران، اعتکاف را سیستم پالایش و تصفیه روح و روان از آلودگی های مادی عنوان کرده و می گوید: در جریان اعتکاف شعر مولوی اتفاق می افتد که می گوید «رو سینه را چون سینه ها/ هفت آب شو از کینه ها/ وانگه شراب عشق را/ پیمانه شو، پیمانه شو»
وی ادامه می دهد: بعد از تصفیه از آسیبهای بیرون، دل معتکف هم به تبع تقواهای درون، آیینه شده و دل برای عشق به خدا و خدمت به مردم آماده می شود. اکنون این قلب پذیرای بینش، دانش و خوبی هاست. غباری اظهار می کند: مطالعات نشان می دهد که معتکفین در زمان اعتکاف بسیار با هم رئوف و سازگار هستند، زیرا قلب آنها شفاف شده و آمادگی روحی بالایی پیدا کرده اند.
وی تخلیه روان از سموم بیرونی و پر شدن از عشق خدا را دو مرحله اساسی در اعتکاف دانسته و تصریح می کند: زمانی که عشق خدا در دل انسان تعبیه شود، زندگی او عوض می شود و به گفته روان شناسان انسان تولدی دوباره می یابد.
در این شرایط که انسان مصون از آسیبها شده است، می تواند زندگی خودش را بسازد. این مرحله خودسازی است. غباری اظهار می کند: در این شرایط فرد در نماز خود، معراج را حس می کند، رابطه او با دیگران بهبود می یابد، روحش بالاتر می رود و ارتباط بهتری با مردم دارد. زمانی که درون انسان تلطیف شود، او از زیبایی های بیرونی لذت می برد و آن را تحسین می کند.
این استاد دانشگاه با تأکید بر اهمیت نحوه اجرای آداب اعتکاف، از نوع ذکرها گرفته تا تدبر در آنها، بیان می کند: هر اندازه معتکف، آداب را به درستی انجام دهد و پیوندی میان این ذکرها و قلب خود ایجاد کند قطعاً تأثیر پایدارتری بر روح و روانش می گذارد.
وی در خصوص برکات و تأثیرات اعتکاف در عرصه های اجتماعی خاطرنشان می کند: به اعتقاد من باید بر روی آیین اعتکاف مطالعات و تحقیقات علمی انجام شود. فقها، عرفا و روان شناسان باید مجموعه ای داشته باشند و بر روی اثر بخشی بیشتر اعتکاف و کارکردهای اجتماعی آن کار علمی انجام دهند. قطعاً باید کیفیت و کمیت این امر جدی گرفته شود. اعتکاف در مجموع تأثیرات فردی و اجتماعی دارد، اما میزان تأثیر آن به عمق و تعداد اعتکاف کنندگان بستگی دارد.

* ضرورت علمی شدن آیین اعتکاف
دکتر غباری با تأکید بر اصلاح دیدگاه افراد در مورد اعتکاف عنوان می کند: هدف اصلی این آیین باید ساخته شدن افراد باشد. ماندگاری آثار اعتکاف هم تابع انتظارات فرد و جامعه است وعمق اعتکاف و تعداد افراد معتکف هم بر تأثیرگذاری آن بسیار مهم بوده که این امر وابسته به متغیرهای کیفی و کمی است.
وی با اشاره به رخ دادن اتفاق درونی در معتکفین آن را به معنای پایداری تغییرات دانسته و می گوید: با پاک شدن سموم روانی و جسمی از معتکف، بدن او تمایلی برای گناه نشان نمی دهد. البته اگر آداب اعتکاف تأثیرگذار باشد، معتکف لذت سبک شدن و شیرینی ارتباط با خدا را خواهند چشید. این لذت می تواند پایدار هم باشد اما اگر معتکف لذتی از این آیین نبرده باشد، سموم در روح و روان او هنوز وجود دارد، ضربه پذیر بوده و روان او دوباره به آلودگی های جامعه آغشته می شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ادامه می دهد: تحقق این امر به سیستم های اجرای اعتکاف برمی گردد تا تأثیر محافظت نفس در افراد بیشتر شود.

* پژوهش های پراکنده و کلی
در حالی انجام پژوهشهای علمی درباره تأثیرات اعتکاف ضروری است که دکتر غباری می گوید: پژوهش هایی که دراین زمینه وجود داشته، تمرکز ندارد و به لحاظ کمی و کیفی چندان چشمگیر نیست. اعتکاف، مجموعه ای پیچیده از تمرین روح و روان است لذا این امر بهترین زمینه های تحقیقی را دارد. قبل از اعتکاف مجموعه شاخص های ارتباط با خدا و مردم را باید برای معتکفین تعریف کرده که قبل و بعد از اعتکاف بر روی گروه آزمایشی این تحقیقات انجام شود.
وی ادامه می دهد: فقها و روان شناسان باید بسته ای علمی و کاربردی مؤثر در نحوه اجرای آیین اعتکاف آماده کنند. زیرا بررسی ارتباط معتکفین با خدا و کارکردهای اجتماعی آن بسیار با اهمیت است. این استاد دانشگاه درباره دلایل عدم اقبال پژوهشگران به این نوع از پژوهش ها و محدودیتهای تحقیقاتی در این عرصه، دشواری در تعیین شاخص های این نوع از تحقیق ها را یکی از این دلایل دانسته و خاطر نشان می کند: به نظر من، مسأله «تولدی دوباره» که بعد از اعتکاف صورت می گیرد، باید مورد توجه جدی باشد. اعتکاف ذهن را از سموم بیرونی آزاد کرده و انسان را بیدار می کند. لذا دانشمندان علوم انسانی در حوزه روان شناسی و جامعه شناسی باید در این مسیر تحقیقات مؤثر داشته باشند و بهره های بسیاری را ببرند.
از سوی دیگر دکتر مسعود آذربایجانی درباره جدیت این موضوع به عنوان دغدغه پژوهشی در بین محققان معتقد است: متأسفانه آثار پژوهشی در این باره بسیار کم و ناچیز بوده و تا کنون در حد کلیات به آن اکتفا شده است. البته بخشی از آن به دلیل نبود تقاضا جدی است. این تقاضا باید از سوی معتکفین، مسؤولان برنامه ریز و مدیران اجرایی وجود داشته باشد. در این صورت پژوهشگران با بررسی ابعاد مختلف اعتکاف می توانند میزان اثر بخشی آن را زیر ذره بین قرار دهند. در این خصوص باید بر روی آداب و ساز و کارهای تعمیق آن که از سوی جوانان از آن استقبال می شود، کار جدی شود.

* تأثیر اعتکاف بر سلامت و بهداشت روانی معتکفین
عضو انجمن روان شناسان حوزه علمیه قم، در تعریف آیین اعتکاف، آن را عبادت ویژه ای می داند که آداب خاص خود را برای تصفیه روحانی معتکفین دارد و تصریح می کند: سه روز فرد در مسجد جامع محل خود توقف می کند و از جامعه و افراد دیگر جدا می شود و با اعمال زیارتی، خود را آماده می کند. اعتکاف در برگیرنده عبادتهای مختلف نماز خواندن، یاد خدا و تفکر و مراقبه است و حتی بخشی از محرمات حج هم در آن وجود دارد. آثار اعتکاف به ماهیت و حقیقت این آیین برمی گردد. وی با بیان دو دسته از آلایش های روحی که یکی گناه و دیگری غفلت است، عنوان می کند: این غبارها موجب می شود که انسان از مراتب معنوی و یاد خدا غافل شود. دلبستگی های مختلف هم از صفای روحانی انسان می کاهد. دلبستگی به دنیا، ثروت، مقام و خانواده، سیر انسان و سفر او به سوی تعالی را با مشکل مواجه می کند.
آذربایجانی اظهار می کند: اعتکاف فرصت مناسبی برای سفر معنوی است و با زمینه هایی که دارد زنگار از روح می زداید، زیرا معتکف نگاهی به گذشته خود و اعمال پیشین خود می کند. ایام اعتکاف فرصتی برای بازگشت به خود و دیدن خدا در آیینه وجود است. اعتقاد ما این است که حقیقت بهداشت روانی انسان در پرتوی صفا و زلال وجودی دل اوست. انسان به دلیل اینکه درایام زندگی خود با ناکامی های مختلف مواجه می شود، دچار اضطراب و افسردگی شده و احساس بی قراری و ناآرامی می کند.

* جویباری برای تصفیه گل ولای گناه از روح
آذربایجانی ایام اعتکاف را فرصتی برای بازگشت به خود عنوان کرده و می افزاید: این آیین مانند جویباری در حرکت است که گل و لای خود را مشاهده نمی کند، اما اگر مدتی در برکه ای توقف کند، این گل و لای ته نشین می شود. از این رو سکونت در مسجد در ایام اعتکاف موجب می شود فرد تأملی در رفتار و کردار خود داشته باشد و آلودگی هایی که موجب اضطراب او شده ته نشین شود تا بهتر بتواند منشأ این اضطراب های درونی را در خود ببیند.
این عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اضافه می کند: بخش عمده ای از ناراحتی های ما به دلیل دلبستگی به مظاهر زندگی است. ایام اعتکاف فرد را از این ها جدا می کند. اعتکاف فرصتی برای توجه به خود و خداست که موجب بهداشت روانی در فرد می شود.
وی در خصوص تأثیرات اجتماعی اعتکاف و راهکارهای افزایش میزان پایداری آثار آن خاطر نشان می کند: از نظر وجودی دارای سه رده هستیم سطحی ترین لایه وجودی ما رفتارهای ماست. اگر در ایام اعتکاف صرفاً به انجام مجموعه ای از اعمال و رفتارها اکتفا کنیم، میزان ماندگاری آن به حداقل می رسد. مرتبه بالاتر آن صفات است که از رفتار به ویژگی های شخصیتی می رسد و پایداری بیشتری دارد. عمیق ترین مرحله هم تحول در باورهای شناختی است که عالیترین سطوح شخصیتی فرد را تشکیل می دهد و تأثیر در این رده، موجب تضمین ماندگاری می شود.

* ضرورت وجود ساز و کارهایی برای خود شناسی
عضو انجمن روان شناسان حوزه علمیه قم تأکید می کند: باید ساز و کارهایی را در ایام اعتکاف ایجاد کرد تا افراد را به تأثیرات ماندگار اعتکاف متوجه کنیم. با تفکر و تأمل در فرصت اعتکاف می توان به درجه خودشناسی و به تبع آن خداشناسی رسید. تفکر موجب می شود که انسان متوجه لایه های عمیق تر وجودی خود شود. اگر لذت و شیرینی ارتباط با خداوند برای معتکف به باور تبدیل شود، تأثیرات آن ادامه می یابد. وی در خصوص آثار اعتکاف در جامعه عنوان می کند: باید کاری کرد که آثار اعتکاف در جامعه تعمیق و گسترش یابد. آثار فردی و اجتماعی اعتکاف در جامعه وجود دارد اما عمدتاً این آثار در سطح لایه رفتاری محدود شده و در رده های عمیق تر روی آن کار نمی شود. لذا اعتکاف زمینه مناسبی است که اگر دقیق تر و علمی تر کار شود، از همین وسیله می توان ثمرات عمیق تری را شاهد باشیم. آذربایجانی در پایان تأکید می کند: ما یقین داریم افرادی که از نظر فردی کنترل بر نفس خود را داشته باشند، زمانی هم که وارد جامعه می شوند آسیبهای کمتری می بینند. می توان از این باب راهی را برای تعمیق آثار اجتماعی اعتکاف در جامعه باز کرد و اینکه حتی اگر آثار اجتماعی مستقیم آن کم باشد اما با توجه به تقویت خود کنترلی در افراد قطعاً شاهد بازخورد آن در سطح جامعه خواهیم بود.

منبع: روزنامه قدس ۱۳۸۸/۰۴/۱۳
نویسنده : زهره کهندل