روزنامه همشهری، چهارشنبه 14 شهریور ,1375 4 سپتامبر ,1996 سال چهارم , شماره 1060

تحلیلی از طرح اخبار علمی و اختلاف اجتناب‌ناپذیر مطبوعات و دانشمندان

دانشمندان معمولاً مسائل علمی را به زبان ساده تشریح نمی‌کنند. پر کردن فاصله میان پدیدار شدن موضوعات جدید علمی و آگاهی عموم از آن به عهده مطبوعات است.

اشاره: نزاع ناتمام روزنامه‌نگاران و دانشمندان بر سر طرح اخبار و گزارش‌های علمی ابعاد و جنبه‌های متفاوتی دارد. در کشور ما رسانه‌ها بخش‌های قابل توجهی از فضای کار خود را به اینگونه مطالب و گزارش‌های علمی اختصاص می‌دهند. این مسئله از چند زاویه قابل بحث است و یکی از این زوایا تاثیر اجتناب‌ناپذیر روزنامه‌ها و عموماً رسانه‌ها بر دایره بحث‌های علمی است. گناه رسانه‌ها تنها بزرگ‌نمایی اخبار نیست؛ بلکه گاهی به ورطه دروغ نیز می‌غلتند و گناه دانشمندان نیز تنها عدم همکاری و هم‌را‌هی با رسانه‌ها نیست، بلکه آنها گاهی از ارتباط مستمر و آگاه‌کننده با روزنامه‌ها پرهیز می‌کنند. نوشته حاضر می‌کوشد گوشه‌ای از ابعاد این درگیری را مطرح کند.

در کتاب دوره‌ای نلکین استاد دانشکده جامعه‌شناسی و حقوق دانشگاه نیویورک چنین آمده است: اغلب مردم از طریق مطبوعات با مسائل پزشکی و علمی آشنا می‌شوند. آشنایی افراد با مسائل علمی و پزشکی تازه، کمتر از طریق کسب تجربه‌های فردی یا آموزش‌های خاص حاصل می‌شود، بلکه بیشتر مواقع، افراد با خواندن گزارش‌های علمی و پزشکی در مطبوعات به اطلاعات جدید در این زمینه دست می‌یابند. گزارش علمی خوب توانایی افراد را در درک و ارزیابی مسائل علمی و همچنین انتخاب‌های معقول فردی بالا می‌برد و بالعکس، گاهی اوقات گزارش علمی ضعیف افراد را به گمراهی می‌کشاند و از درک واقعیت‌های علمی باز می‌دارد. البته تمام این مسئولیت به عهده گزارشگران علمی مطبوعات نیست، بلکه پزشکان و دانشمندان نیز در انتقال درست مسائل پزشکی و علمی نقش مهمی را برعهده دارند. دانشمندان و پزشکان موظفند در انتقال مسائل علمی و پزشکی به افراد جامعه کوشا باشند.

معمولاً روابط میان پژوهشگران و دست‌اندرکاران مطبوعات زیاد خوب نیست. شرکت پژوهشگران در گفت‌وگوهای مطبوعاتی معمولاً با اکراه همراه است؛ زیرا آنان بیم دارند که مسائل مورد بحث به نحوی غیرمسئولانه و توأم با احساسات در مطبوعات انعکاس یابد؛ از سوی دیگر، دست‌اندرکاران مطبوعات نیز پزشکان و پژوهشگران مسائل پزشکی را به پنهان‌کاری و بی‌تفاوتی متهم می‌کنند. این بحث از جمله مسائلی بود که چندی پیش در هشتمین کنفرانس بین‌المللی اتحادیه بین‌المللی علمی مطبوعات (IFSE) در بارسلون برگزار شد.

یکی از مسائلی که مورد توافق جمع زیادی از شرکت‌کنندگان کنفرانس قرار گرفت، لزوم افزایش سطح آگاهی مخاطبان مطبوعات در مسائل علمی و پزشکی بود. لین مارگولیس از آکادمی ملی علوم آمریکا معتقد است عملکرد مدارس در آموزش مناسب علوم به دانش‌آموزان ناموفق بوده است. بروس دوری سرپرست موزه کودکان اورکا در انگلستان می‌گوید: ارتقاء آگاهی عموم در مورد مسائل علمی تا حد زیادی به عهده پژوهشگران و دانشمندان است؛ اما پژوهشگران بیش از آنکه به افزایش آگاهی علمی افراد بیاندیشند، نگران وجهه عمومی خود بوده که معمولاً از طریق مطبوعات کسب شده یا به خطر می‌افتد. مارتا بروکز در این مورد می‌گوید: تقصیر عدم آگاهی افراد از مسائل علمی، هم متوجه دانشمندان و هم مردم است. دانشمندان معمولاً مسائل علمی را به زبان ساده برای عموم تشریح نمی‌کنند و اغلب از بیان صریح این حقیقت که آنها نیز از همه مسائل آگاه نیستند، سرباز می‌زنند. از سوی دیگر، عموم افراد نیز به دلیل عدم آگاهی بر این باورند که علم همه مشکلات بشر را حل خواهد نمود.

پس نقش مطبوعات در این زمینه چیست؟ در کنفرانس اتحادیه بین‌المللی علمی مطبوعات، ولادیمر دسمیر از روزنامه اسپانیایی لاوانگاردیا می‌گوید: مطبوعات نقش آگاه‌کننده دارند؛ معمولاً میان پدیدار شدن موضوعات جدید علمی و آگاهی عموم از آن فاصله‌ای وجود دارد که پرکردن این فاصله و انتقال آگاهی به عهده مطبوعات و روزنامه‌نگاران است. برای رسیدن به هدف اصلی که همان آگاهی خوانندگان است، باید ابتدا موانع ارتباط درست میان پژوهشگران و مطبوعات را برطرف نمود. به اعتقاد لورنس التمن گزارشگر پزشکی نیویورک تایمز، یکی از دلایل عدم وجود ارتباط صحیح این است که برخی از پژوهشگران دستاوردهای علمی خود را اغراق‌آمیز جلوه می‌دهند. معمولاً موسساتی که بودجه‌های تحقیقاتی این پژوهشگران را تأمین می‌کنند، از آنان می‌خواهند که برای پیشبرد کارهایشان، مسئله روابط عمومی را در نظر داشته باشند. گاهی اوقات نیز این دانشمندان بدون آنکه به عواقب این کار بیاندیشند، نتایج تحقیقات خود را با اغراق اعلام می‌کنند. آلتمن می‌گوید: یک نمونه از اظهارنظرهای اغراق‌آمیز پژوهشگران، ادعای انستیتو تحقیقاتی اسکرپس مبنی بر کشف راه درمانی انواع مختلف سرطان‌ها بود. بعد از انتشار این خبر در مطبوعات مشخص شد که این یافته، نتیجه‌گیری عجولانه و اغراق‌آمیز از یک نظریه بوده است.

جان مداکیس سردبیر پیشین نشریه نیچر می‌گوید: رفتارهای مناسب در برخورد با مسائل علمی باید حفظ شود و نتایج تحقیقات بدون اغراق و همان‌گونه که هست اعلام شود؛ اما ظاهراً این رفتار مناسب به ضرر تشکیلات اقتصادی برخی موسسات علمی بین‌المللی تمام می‌شود. یک کشف علمی زمانی موجودیت می‌یابد که به اطلاع همگان برسد، اما در اعلام نتایج علمی نیز معمولاً افراط و تفریط دیده می‌شود؛ گاه به دلیل وجود رقابت میان موسسات علمی، از اعلام به موقع کشف علمی سرباز زده می‌شود و گاه نتایج تحقیقات علمی بسیار اغراق‌آمیز اعلام می‌شود. در 20 سال اخیر، مواردی از این قبیل به کرات مشاهده شده است و دلیل عمده آن هم وجود رقابت میان موسسات علمی و همچنین پژوهشگران است؛ زیرا این مسئله بر میزان وجوه دریافتی و پیشبرد کار آنان تأثیر مستقیم دارد. به اعتقاد نلکین، مهم‌ترین عامل اختلاف میان روزنامه‌نگاران و دانشمندان، برداشت متفاوت آنان از نقش مطبوعات است. دانشمندان می‌پندارند که مطبوعات موظفند برای پیشبرد اهداف علم، با برجسته نمودن دستاوردهای آنان، چهره مثبتی از آنها ارائه دهند. تام ویکلی سردبیر علمی روزنامه ایندیپندنت در انگلستان می‌گوید: روزنامه‌نگاران نه وقت و نه توانایی آن را دارند که صحت ادعاهای علمی دانشمندان را بررسی کنند. یکی از دلایل کیفیت پایین روزنامه‌نگاری علمی آن است که بسیاری از گزارشگران نمی‌دانند برای بررسی صحت و سقم ادعاهای دانشمندان به کجا باید مراجعه کنند.

پس دانشمندان چگونه انتظار دارند، مطلبی که دقیقاً صحت و سقم آن مشخص نیست از سوی روزنامه‌نگاران مورد تأکید قرار گیرد و حتی بزرگتر از آنچه هست، نشان داده شود؟

به اعتقاد نلکین، اختلاف میان دانشمندان و مطبوعات اجتناب‌ناپذیر است؛ زیرا هر یک نقش اجتماعی خود را برعهده دارد. دانشمندان باید کارهایشان را به زبان غیرتخصصی و ساده برای مردم بازگو کنند تا مردم به اطلاعات لازم در مورد مسائل علمی دست یابند و همچنین وظیفه روزنامه‌نگاری علمی است که زمینه درک مسائل علمی را برای مخاطبین خود فراهم آورد.

منبع: The Lancet
مترجم: مریم تاج‌فر