روزنامه همشهری، چهارشنبه 14 شهریور ,1375 4 سپتامبر ,1996 سال چهارم , شماره 1060

همشهری: در مذاکره‌های شورای انقلاب، ظاهراً موضوع کتابخانه مجلس طرح می‌شود و موضوع از آن طریق حل و فصل می‌گردد.
استاد حائری: در سال 1358 در یکی از روزهایی که در مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار قدیم) با چند تن از فضلا، از جمله مرحوم استاد محیط طباطبایی و آقای احمد آرام جلسه‌ای داشتیم. هنگامی که بیرون آمدیم، با مرحوم استاد مطهری مواجه شدیم. من جریان کتابخانه را با ایشان در میان گذاشتم و گفتم که عده‌ای چشم طمع به این گنجینه ملی دارند. استاد مطهری گفتند که من خودم از حضرت امام شنیدم که فرمودند کتابخانه مجلس باید باشد. به این ترتیب، کتابخانه مجدداً راه‌اندازی شد و چند روزی پس از پیروزی انقلاب، پذیرای مشتاقان کتاب گردید.

همشهری: علی‌الظاهر، کتابخانه مجلس دارای گنجینه‌هایی از آثار با ارزش فرهنگی و هنری است که در بعد ملی بسیار ارزشمند می‌باشد. خواهشمندیم در این باره نکاتی بفرمایید.
غلامرضا فدایی عراقی: کتابخانه مجلس شورای اسلامی در حال حاضر با حدود شانزده هزار و پانصد (16,500) جلد کتاب خطی و صد و پنجاه و هفت هزار جلد کتاب چاپی و مجموعه نسبتاً کاملی از نشریات ادواری، از کتابخانه‌های مهم و معتبر ایران است. این مجموعه در نوع خود بی‌نظیر است و دربردارنده اولین نشریات منتشره از عهد ناصری، نشریات دوران انقلاب مشروطه، شبنامه‌ها و نشریات دوران انقلاب اسلامی است.

همشهری: کتاب‌ها را به چه صورت تهیه می‌کنید؟
غلامرضا فدایی عراقی: گردآوری کتاب در این کتابخانه پیوسته به صورت اهدا، خریداری مجموعه‌های خصوصی، خریداری از نمایشگاه‌های کتاب و ناشران بوده و هنوز ادامه دارد.

همشهری: موضوعات عمده کتاب‌های چاپی کدام‌ها هستند؟
غلامرضا فدایی: اهم موضوعات کتاب‌های چاپی کتابخانه، اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی است که به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی و غیره می‌باشد. در میان آنها کتاب‌هایی وجود دارد که نایاب و در ارزش هم‌پایه نسخه‌های نادر خطی است.

همشهری: درباره نسخه‌های خطی و تعداد آن‌ها نکاتی بفرمایید.
استاد حائری: مجموعه نسخه‌های خطی این کتابخانه در زمینه‌های موضوعی مختلف است. تاکنون حدود 9,000 جلد آن فهرست‌گردیده و در 25 مجلد منتشر شده است و کار فهرست‌نویسی بقیه نسخه‌ها در دست انجام است. قدیمی‌ترین نسخه خطی کتابخانه قرآن مجید مربوط به قرن سوم یا چهارم و به خط نسخ است و از قرن پنجم و ششم نسخه‌های بسیاری در کتابخانه موجود است. از جمله: شرح مسائل حنین ابن اسحاق، از ابن ابی صادق نیشابوری، التفهیم اثر بیرونی، رسائل ابواسحاق صابی و جمهره الامثال ابوهلال عسگری.

همشهری: درباره اسناد موجود هم نکاتی بفرمایید. علی‌الظاهر، کتابخانه مجلس، به‌خاطر پیوستگی به مهم‌ترین نهاد سیاسی ایران از مشروطه تاکنون باید واجد مهم‌ترین گنجینه‌های سند نیز باشد.
استاد حائری: یکی از گران‌بها‌ترین گنجینه‌های کتابخانه مجلس، مجموعه‌های اسناد نامه‌ها، فرمان‌ها، قراردادها، اسناد مالی، قبالات، وقف‌نامه‌ها است که در صندوق‌ها و قفسه‌های ویژه نگهداری می‌شود. مهم‌ترین این اسناد، بی‌شک نامه‌ها و فرمان‌های مربوط به مشروطیت است. از اسناد مشروطیت، چندین مجموعه در کتابخانه مجلس موجود است مانند مجموعه امیرخیزی و دیگر مجموعه‌ها که به‌وسیله خاندان‌ها و اشخاص مختلف به کتابخانه وارد گردیده و یکی از مهم‌ترین آنها که از دیرزمان در کتابخانه بوده است، نامه‌ای است از مجلس به محمدعلی شاه و پاسخ او به مجلس.

همشهری: علی‌الظاهر تابلوهای کمال‌الملک هم در این‌جا هستند…
غلامرضا فدایی عراقی: یکی از درخشان‌ترین و مفیدترین اقدامات کتابخانه، جمع‌آوری نمونه‌هایی از گران‌بها‌ترین آثار نقاشی و جلدهای نفیس و مجموعه عکس می‌باشد. این مجموعه شامل 168 تابلو نقاشی، از جمله آثار کمال‌الملک و شاگردان وی می‌باشد. این نکته را هم جهت اطلاع عرض کنم که پس از تشکیل سازمان ملل متحد از ماه مه 1948، کتابخانه مجلس به عنوان کتابخانه واسپاری اسناد و انتشارات سازمان ملل متحد در نظر گرفته شد و از آن زمان کلیه انتشارات این سازمان به سه زبان عربی، انگلیسی و فرانسه به این کتابخانه ارسال می‌گردد. این مجموعه نیز از جهت اشتغال بر تاریخ معاصر دیپلماسی و روابط بین‌الملل برای محققان بسیار مفید می‌باشد.

همشهری: از جمله کارهای مهمی که باید انجام گیرد، تهیه فهرست‌های مناسب برای کتاب‌های خطی و حتی چاپی با ارزش و یا آثار هنری است. به‌طور کلی کار فهرست‌نویسی چگونه انجام می‌شود؟
استاد حائری: فهرست‌نویسی 2 رکن اصلی دارد: نسخه‌شناسی و کتاب‌شناسی که هر دوی این‌ها مستلزم فکر و دقت بسیار است. یعنی باید تمام جوانب امر به دقت بررسی شود. هر نسخه خطی شامل اسم، موضوع، نام مؤلف و محتوا است که مجموعه این‌ها کار کتاب‌شناسی را تشکیل می‌دهد. شناختن این‌ها یعنی نام کتاب و نام مؤلف و محتوای کتاب و ویژگی‌های آن که در کتاب‌های دیگر وجود ندارد، مسائلی است که به کتاب‌شناسی مربوط می‌شود. در این حال حتی اگر نسخه‌ای هم در دست نباشد، باز ما می‌توانیم راجع به این موارد بحث کنیم.
نسخه‌شناسی در مورد مسائلی است از قبیل: نوع جلد، کیفیت و نوع کاغذ، نوع خط و اینکه کتاب چند صفحه دارد و هر صفحه از چند سطر تشکیل شده است. در گذشته به علت مشکلاتی از قبیل کمبود کاغذ و وابستگی شدیدی که نسبت به کتاب وجود داشت، روزهای مهم، خاطرات و بسیاری دیگر از مسائل با اهمیت را در حاشیه و یا پشت جلد کتاب یادداشت می‌کردند. به این جهت هر کتاب می‌تواند مجموعه‌ای ارزنده از اسناد مهم تاریخی باشد، مثلا ما در کتابی که متعلق به دوره خواجه نصیرالدین طوسی است، مطالب قابل توجهی درباره سرگذشت و گذشته خواجه نصیر پیدا کرده‌ایم که در هیچ کتاب دیگری یافت نمی‌شود. از جمله این‌که نوشته است: این‌ها همه از اولاد حارث انصاری بودند که خود او از یاران حضرت رسول بوده و 31 نفر از علماى آن عصر را نام می‌برد. یا مثلاً در حاشیه یک کتاب عرفانی و فلسفی درباره زلزله تبریز و میزان تلفات آن مطالبی نوشته شده است. این‌ها مسائلی است که یک فهرست‌نویس باید به آن‌ها توجه کافی داشته باشد و البته این کارها به قسمت نسخه‌شناسی ارتباط پیدا می‌کند و نه کتاب‌شناسی.
موضوع با اهمیت دیگری که معمولاً در کار فهرست‌نویسی پیش می‌آید این است که گاهی چند کتاب در قالب یک کتاب جمع شده است. یعنی بعضی از صفحات مال آن رساله نیست و به رساله‌ای دیگر مربوط می‌شود. در چنین شرایطی افراد غیرمتخصص ممکن است فکر کنند که این یک کتاب است و مشکل از همین‌جا شروع می‌شود. منظورم این است که در نسخه‌شناسی دقت نظر و اطلاعات وسیع نقش اول را دارد و بسیار مهم است. گاهی اوقات پیش آمده که نام کسی را در پایان کتاب نوشته‌اند که هیچ ارتباطی با مؤلف ندارد و یا بنا به دلایلی نام کتاب دیگری را در صفحه اول یک کتاب نوشته‌اند و همین امر سبب شده که فهرست‌نویس گمراه شده و اشتباه بزرگی مرتکب شود.

همشهری: آیا فکر نمی‌کنید که تهیه فهرست‌های مشترک از نسخه‌های مهم در همه کتابخانه‌های موجود ایران و بلکه کتاب‌های فارسی در سراسر جهان به صورت موضوعی ضروری باشد؟
استاد حائری: بله، این کار لازم است. الآن مدتی است که قدم‌هایی برای تهیه یک فهرست مشترک برداشته شده. در این مورد نخستین کار را یک نفر انگلیسی به نام استوری از روی نسخه‌های چاپی انجام داده و 2 جلد فهرست از کتاب‌های فارسی