شنبه 23 تیر ,1375 13 ژوئیه ,1996 سال چهارم , شماره 1016

اشاره: در این مقاله, نخست مفهوم دین در حوزه مطالعات اجتماعی مورد
توجه قرار داده شده و سپس این نظرگاه به عنوان یکی از حوزه های
اندیشه و مطالعه در دوران جدید معرفی گردیده است. به هر حال نمی توان
در جهان امروز زندگی کرد و نسبت به روشها و دانشهای جدید بی تفاوت
بود یا تظاهر به بی تفاوتی کرد!پس از بحث مفهومی, چند دیدگاه عمده و
مهم در این زمینه بازگویی شده و با توجه به آنها کارکردهای اجتماعی
دین و نه تاثیر و کارکرد قطعی دین در تک تک افراد تحلیل گردیده
است. کارکردهای اجتماعی دین در این مقاله, چند حوزه بسیار اساسی
حیات هر جامعه را در برمی گیرد که در صورت فقدان این عامل, به سختی
جایگزینی برای آن قابل تصور خواهد بود. سرویس مقالات

علی ملک پور کلاردشتی
مفهوم دین در علوم اجتماعی عمدتا با در نظر داشتن مشخصه هایی همچون
اعتقادبه نیروهای ماوراءطبیعی, نمادهای مقدس, نظامی از عبادات و
مناسک دینی و رفتارهای عبادی تعریف می شود. این شاخص ها فصل مشترک
تقریبا تمامی تعریفهایی هستند که از دیدگاههای مختلف جامعه شناسی و
مردم شناسی در خصوص دین ارائه شده است و ادیان مختلف با توجه به
جنبه های فوق طبقه بندی می شوند.
دین مظهر توجه انسان به موجود الهی یا نیروهای فوق طبیعی و یا دست
کم احساس ساده وابستگی بدانهاست, به منظور بازیابی تبیینی از هستی
خوددر این جهان و معنایی برای بودنش. دین شاخص باورهای ماست و
اشکالی که این اعتقادات می یابند و همچنین شعایر و مراسمی که در
پرستش معبود به کار می آیند در محدوده همین باورها جای می گیرند.
در این میان , کارکردهای اجتماعی( 1 ) دین مبحثی از جامعه شناسی دین
است . دین به عنوان یکی از فراگیرترین نهادهای اجتماعی( 2 ) در تاریخ
جوامع بشری, همواره کارکردهای متنوع و موثر داشته است و بی تردید در
آینده نیز کارکردهای خاص خود را خواهد داشت. این قضاوت کلی مورد
توافق اندیشمندان علوم اجتماعی است.
منظور ما از کارکردهای اجتماعی دین, تاثیر تفکر و اعتقادات و
ارزشهای دینی است که در قالب رفتار دینی( 3 ) به عنوان بخشی از
رفتارهای اجتماعی تبلور می یابد. بنابراین در بحث از دین از دیدگاه
جامعه شناسی به هیچ وجه نباید به کم و کیف جوهر پدیده دینی پرداخت و
یا از ارزش مربوط به اصول خداشناسی, فلسفه های دینی و یا مشروعیت
انواع عقاید سخن گفت, بلکه این رفتار دینی و جلوه های اجتماعی آن است
که با تکیه بر پاره ای تجربیات خاص, تصورات و هدفهای معین صورت
می گیرند.
در برابر کارکردهای اجتماعی دین که تبلور و نمودی کاملا اجتماعی ,
همچون سایر پدیده های اجتماعی دارد, کارکردهای فردی و روانشناختی دین
نیز مطرح می باشند که عمدتا در حوزه اخلاق و نقش ایمان دینی قابل
تحلیل است. ولی در عین حال به لحاظ نمودهای اجتماعی برخی کارکردهای
روانشناختی, نباید یکسره آنها را از کارکردهای اجتماعی دین متمایز
کرد.

مطالعات جامعه شناختی دین اصولا از سه مشرب اصلی سرچشمه می گیرد که
عبارتند از دیدگاههای اثبات گرایی , ( 4 ) تکامل گرایی( 5 ) نظریات مبتنی
بر روانشناسی( 6 ) این دیدگاهها به طور جداگانه در آراء و آثار آگوست
کنت, تیلور, اسپنسر, دورکیم, مارسل موس, اشمیت و دیگران قابل جست جو
است.
دورکیم و مارسل موس درخصوص کارکردهای اجتماعی دین نظریه های مهمی
ارائه نموده اند و یکی از مهم ترین کتابهای دورکیم باعنوان اشکال
بنیادی حیات دینی حاصل مطالعات وی در زمینه دین و نقشهای اجتماعی
آنست. استدلالی که دورکیم در زمینه دین دارد,توجیه فونکسیونی دین
است که با روش فونکسیونالیسم انطباق دارد. دورکیم معتقد است نقش
دین و کارکردآن نه تنها در همبستگی اجتماعی( 7 ) و روابط اجتماعی
غیرقابل انکار است ,بلکه در حل و فصل مشکلات اجتماعی, در ایجاد
یگانگی و معنویتی که درجامعه به وجود می آید, سخت اهمیت دارد
به علاوه از دیدگاه وی دین موجب ثبات استمرار و پایداری جامعه
می شود.
مطابق تعریفی که دورکیم از امر اجتماعی ارائه می کند, دین بیشتراز
همه نهادهای اجتماعی واجد خصوصیات امر اجتماعی است. یعنی قبل از
افراد و بعداز افراد وجود دین به عنوان یک امر اجتماعی مهم در
جوامع محرز است. با این توصیف دین درواقع نوعی نقش پیوند و استمرار
را در جوامع بشری از گذشته به آینده ایفا می کند.
ماکس وبر نیز از جمله کسانی است که بیشترین مطالعات را در حوزه
جامعه شناسی دین داشته است. وبر به ویژه در صدد شناخت آثار و
پیامدهایی بود که رفتار دینی بررفتارهای اخلاقی, اقتصادی, سیاسی ,
هنری و غیره دارد. از دیدگاه او تحقیقات جامعه شناسی در زمینه
کارکردهای اجتماعی دین در عین حال تحقیقات جامعه شناسی اقتصادی و
سیاسی و مخصوصا جامعه شناسی اخلاقی نیز هست.
در مورد آراء مارکس در خصوص کارکردهای اجتماعی دین باید گفت که او
بیش از همه در مخالفت با دین شهرت یافته است حال آنکه وی در مورد
دین کمتر به اظهار نظر پرداخته است و تنها چند جمله ای از او در این
زمینه مکررا نقل می شود. از جمله آنکه مارکس در مقدمه انتقاد بر
فلسفه حقوق هگل می نویسد دین ناله های خلقهای رنجبر, قلب بی قلبها و
احساس بی احساسی است. دین افیون مردم است. اما علیرغم این قضاوت خاص ,
خود مارکس در موارد دیگر به نقش دین در انقلابها و تحولات اجتماعی
اذعان کرده است . ( 8 )
علاوه بر مارکس و بیشتر از اوانگلس به مطالعه در نقش و کارکرد دین
در جامعه و تاریخ پرداخته است و از جمله یکی از مطالعات انگلس جنگ
روستائیان آلمان در قرن شانزدهم در مقابل فئودالهاست نقشی که مذهب
در این انقلابها داشته و ارتباط روستائیان با خصوصیات دینی در این
تحقیق به روشنی ملاحظه می شود. به بیان دیگر, شکل اعتراض دینی
روستائیان آلمان در قرن شانزدهم موجب شورش علیه فئودالها
می شود. ( 9 )
فرایزر نیز از دیدگاهی تکامل گرا و اثباتی به تحلیل دین می پردازدو
معتقداست که دین یعنی اعتقاد به قدرت یا قدرتهای مافوق انسان و
کوشش برای تسکین خشم و یا تامین رضای آنها, وی وجود و کارکرد دین را
در همه جامعه های بشری قدیم و جدید و ابتدایی و متمدن تائید می کند,
ولی در عین حال از آمیختگی دین و جادو در برخی جوامع و حتی در
جوامع متمدن سخن می گوید و بر این باور است که لایه ای از اعتقادات
جادویی هنوز در جامعه های متمدن باقی است.
بنابرآنچه گفته شد و با توجه به اهمیت کارکردهای اجتماعی دین و
علیرغم تفاوتهایی که در دیدگاهها و مکاتب مختلف وجود دارد, برخی از
کارکردهای مشترک ادیان را می توان طبقه بندی و تجزیه و تحلیل کرد; از
جمله کارکردهایی که ادیان در فرایند اجتماعی شدن, تغییرات اجتماعی,
همبستگی, هویت جمعی, نظم اجتماعی و.. . دارند. اما فصل مشترک تعاریف
و تعابیر گوناگونی که یادآوری شد, قبول و تاکید بر دین و کارکردهای
اجتماعی آن به عنوان یک نهاد پایدار و جهانی است.
اهمیت بررسی و مطالعه کارکردهای اجتماعی دین نیز از آنجا ناشی
می شود که دین به عنوان پدیده فراگیر و پایدار عموما زیربنای
اخلاقی و ارزشی رفتارهای اجتماعی است و صرف نظر از کیفیت اعتقاد
شخصی افراد, هیچکس نمی تواند این پدیده جهان شمول را نادیده انگارد
و به تحقیق و تحلیل نمودهای اجتماعی, بدون ارجاع آنها به باورهای
دینی و ارزشی جامعه مورد مطالعه بپردازد. جامعه شناسی دینی باید
محور مطالعات اجتماعی باشد, زیرا نمی توان تصور کرد که پژوهش در
اموری همچون فرهنگ و ارزشها, اقتصاد و رفتارهای اقتصادی, جمعیت ,
برنامه ریزی, آسیب شناسی اجتماعی, خانواده, ارتباطات و.. . بدون دخالت
دادن باورهای دینی و الگوهای ارزشی جامعه راهگشا باشد و این مسئله
در مطالعات علوم رفتاری بسیار مهم است. جنبه ای دیگر که از آراء و
نظریات عالمان علوم اجتماعی استنباط می شود تاکید برقابلیت مطالعه
علمی دین است. زیرا الزامات و رفتارهای دینی خارج ازوجود اشخاص و در
قلمرو کنش های فردی و گروهی به گونه ای عینی قابل مشاهده و تحلیل است
و باورهاو الزامات دینی بر افرا د جامعه تاثیر مشهود و ملموس دارد.
دین می تواند کنش های اجتماعی خاصی را موجب گردد و یا مانع بروز برخی
رفتارهای مغایر آموزه های مذهبی گردد.
آنچه را در این نوشتار مد نظر داریم, ارائه تحلیل کارکردی از دین
است. دراین راستا برای دین برخی کارکردهای اجتماعی را برشمردیم و
به اختصارحوزه ها و قلمرو تاثیرگذاری دین را بررفتارهای اجتماعی
مورد بحث و بررسی قرار دادیم.
پی نوشتها و منابع
Functions Social
Institutions Social
behavior Relagious
Positivism
Evolutionism
Approaches Psychological
Solidarity Social
8 توسلی . غلام عباس , ده مقاله درباره جامعه شناسی دینی و فلسفه
تاریخ. قلم . 69 ص 226
9 همان , صص 228229
ادامه دارد