موضوع : پژوهش | مقاله

سیمای امام رضا در تلویزیون؛ تنزیه یا تشبیه؟

مجله معارف رضوی و رسانه دوفصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 3 (بهار و تابستان 1392)

نویسنده : بیچرانلو، عبدالله؛ یاسینی، سیده راضیه
دکتر عبدالله بیچرانلو[1]

دکتر سیده راضیه یاسینی[2]

چکیده
امروزه چگونگی نمایش شخصیت های مقدس، در تولیدات تصویری سینمایی و تلویزیونی و حدود و ثغور آن، به بحث چالش برانگیزی در میان صاحب نظران دینی و فیلم سازان تبدیل شده است. پیشینه این چالش ها و مباحثات، به رویکرد ساختارشکنانه هنری در غرب معاصر و تصویرپردازی عامه پسند از شخصیت های دینی باز می گردد که دامنه آن، هنر جهان را نیز تحت تأثیر قرار داده است. هنرمندان در تصویرپردازی از شخصیت های مقدس، دو رویکرد تنزیه گرایانه و تشبیه گرایانه پیش رو دارند.

در این نوشتار، با بیان مقدماتی درباره شیوه بازنمایی چهره های مقدس در هنرهای دینی و نیز سینما و تلویزیون ایران، پس از انقلاب اسلامی، چگونگی نمایش سیمای حضرت امام رضا علیه السلام در مجموعه تلویزیونی ولایت عشق بررسی می شود و با تحلیل کیفی برخی مقاطع و صحنه هایی که از ایشان به نمایش درآمده، سعی می شود برآیند ویژگی های این بازنمایی، از منظر تنزیه گرایی و یا تشبیه گرایی، مطالعه شود.

کلید واژگان

تنزیه، تشبیه، چهره های مقدس، امام رضا علیه السلام، سریال ولایت عشق

مقدمه
در صدر اسلام، به استناد برخی روایات وارده و نیز وقایعی منقول از سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، صورت گری و مجسمه سازی از صور متعین، به ویژه چهره پردازی از موجودات زنده، با هدف پرهیز از شائبه شرک و بت پرستی که در میان اعراب به صورت پرستش صور و پیکره ها موضوعیت داشت، تحریم شد و تا مدت ها پای بندی به این امر به قوت خود باقی ماند.

پس از آن، از آنجا که در قرآن کریم، حکم صریحی در منع نقاشی وجود ندارد، این موضوع مورد تجدید نظر قرار گرفت و هنرمندان مسلمان، به ویژه نگارگران شیعه، به تصویرگری و نقاشی از موضوع های انسانی، از جمله شخصیت های مقدس و معصومان علیهم السلام پرداختند و با رعایت جوانبی که شائبه های غیرملکوتی را از این شخصیت ها می زدود، تصاویری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و برخی امامان و بزرگان دینی ارائه کردند.

این تصاویر چنان منزّه بود که به تدریج در قالب شمایل های مذهبی، جایگاه ویژه ای در میان شیعیان یافت و با استقبال دینداران روبه رو شد. هنرمندان شمایل نگار شیعی که با حقیقت وجودی بزرگان دینی خود یگانه می شدند، برای عرض ارادت خالصانه به محضر شخصیت های مقدس الهی، در نسبتی با حقیقت وجود ملکوتی اولیا، نوعی تصویر خیالی را از ایشان می دیدند و به باز نمایی تصویر منزهی می پرداختند که در آن، نمایش کمال زیبایی معنوی و الهی مقصود نظرشان بود؛ شیوه ای که در هنر اسلامی و در هنر تمام ادیان الهی، به ویژه هنر مسیحی، در ترسیم شمایل پیامبران و بزرگان دینی، مورد توجه هنرمندان قرار می گرفت و اصول آن رعایت می شد.

با نفوذ هنر انسان مدارانه غربی پس از سده 15 میلادی و غلبه هنر غیر دینی، جریان هنری شمایل نگاری به تدریج به دامان هنر تشبیهی و واقع گرایانه فرو افتاد و در بسیاری موارد از اصول اولیه برای نمایش این چهره های مقدس عدول کرد. از آن پس بود که پرداختن به موضوع ها و شخصیت های دینی با نگاه غیردینی هنرمندان معاصر غرب، به نوعی ساختارشکنی انجامید که امروزه آثار و پی آمدهای آن در عرصه همه هنرها، از جمله در تولیدات سینمایی و تلویزیونی دیده می شود.

در بررسی شناخت منشأ آسیب های وارده در بازنمایی بزرگان دینی در رسانه های تصویری، مروری بر پیشینه هنر شمایل نگاری در غرب مسیحی و ایران اسلامی، نشان می دهد که چگونگی تصویرپردازی از شخصیت های الهی در عرصه هنرهای تجسمی، به تغییرات و تحولاتی انجامیده است که وضع کنونی بازنمایی چهره های قدسی در سینما و تلویزیون را رقم می زند.

رویکرد تشبیهی و تنزیهی به بازنمایی چهره های مقدس
تصویرپردازی از چهره های مقدس در قالب شمایل نگاری، از آغاز تاکنون دست خوش تطورات گوناگونی شده است که با تأمل بر آن می توان روند خاصی را ملاحظه کرد. این سیر تاریخی نشان می دهد که هم پای تغییر نگرش ها و رویکردهای قلبی و عقلی بشر به باورهای آسمانی خود، جایگاه شخصیت های مقدس نیز در منظر او تغییر کرده و به تبع آن، بازنمایی چهره های مقدس نیز دست خوش تغییر شده است.

چگونگی نمایش چهره های مقدس، نشان دهنده نوع و میزان پیوند انسان با باورهای دینی اوست؛ زیرا ماثر فرهنگی به بارزترین صورت ممکن، وضعیت موجود جوامع بشری را در تعامل با باورهای معنوی و دینی منعکس می کنند.

دو رویکرد عمده به بازنمایی چهره های مقدس در قالب آثار هنری وجود دارد. در واقع در این آثار، چهره های مقدس به دو صورت تشبیهی و تنزیهی به نمایش درآمده اند:

1. رویکرد تنزیهی
تنزیه به معنای «مبرا دانستن و دور شمردن است.[3] «برجستن»[4] از پیرایه، منزه و پاک دانستن هر امری است. چنانچه وجهه تنزیهی در اثری هنری وجود داشته باشد، نمی توان مشابه این جهانی صورت آن را یافت. در آثار هنری، به طور معمول، صفت تنزیه برای آثاری به کار می رود که بیش از صور این جهانی و مادی موجودات، به صورت های مینَوی آنها می پردازند.

گر که تنزیهت کنم آن فهم نیست

گر که تشبیهت کنم از کافری ست[5]

به عبارت دیگر، دور ساختن و مبرا کردن هر امری از ممیزات عینی عالم واقع، تنزیه نامیده می شود.

2. رویکرد تشبیهی
به طور کلی، یکی از شیوه های تعریف یک پدیده، تعریف آن از طریق تشبیه به یک پدیده دیگر است که برای مخاطب آشنا باشد. تشبیه، ادعای همانندی میان دو یا چند چیز است و منظور آن، توصیف، اغراق، مادی کردن حالات برای یک پدیده است. «مشابهت، تمثیل، یکسانی و مانندگی»[6] و شبیه چیزی را نشان دادن، تشبیه نامیده می شود.

مکن تشبیه او را در صفاتش

که از تشبیه پاکیزه است ذات[7]

در رویکرد تشبیهی، یک پدیده بر اثر مشابهت ایجاد شده میان آن با پدیده ای دیگر، قابل درک و فهم می شود، اما باید میان پدیده ای که مورد بحث و گفت وگوست با پدیده دیگری که به آن تشبیه می شود، جهت اشتراکی وجود داشته باشد. تشبیه می تواند در صورت یک موضوع یا در معنی و صفت آن باشد.

در میان آثار هنری، آثاری را تشبیهی می نامند که در آنها، موضوع اثر به واقعیتی مشاهده و قابل لمس نزدیک شده باشد. اثر هنری تشبیهی، اثری است که بتوان مترادف آن را در صورت های این جهانی پیدا کرد.

به تبع نگرش های دوگانه تنزیهی و تشبیهی، تصویرسازی های به انجام رسیده از شخصیت های الهی، در تولیدات بصری حوزه سینما و تلویزیون نیز از این دو منظر قابل مطالعه خواهد بود.

شمایل تجسم یافته از شخصیت های مقدس در رسانه های تصویری
در باور دینی دینداران، شمایل مقدسین، چهره ای روحانی و متعلق به عالم قدس است. شمایل در اصل، به معنای صفت ها و خصلت های انسان است، اما به چهره و ویژگی ها و مشخصات صورت شمایل نیز گفته می شود».[8]

در هنرهای دینی، شمایل ها صورت های خیالی اند که در دو مفهوم کلی، قابل ادراک هستند. در معنایی خاص، شمایل «شاکله کلی یک امر قدسی است» که الزاماً چهره فردی مقدس نیست. معنی عام تر شمایل آن است که شمایل جلوه ظاهری» فردی مقدس است. در فرهنگ اسلامی، معنای خاص از شمایل مستفاد نمی شود. بنابراین، مراد از شمایل، سیما و جلوه ظاهری مقدسین است که پیراستگی و تنزیه، از ممیزات اصلی آن است.

شمایلی که از مقدسین در حوزه هنرهای تجسمی ارائه می شود، متناسب با رویکرد تشبیهی یا تنزیهی آن، ممیزات متفاوتی خواهد داشت. در هنر ایران اسلامی، شمایل هایی که از امامان و پیامبران وجود داشت و مبین تصویری آسمانی از ایشان بود، همواره با استقبال مردم روبه رو می شد.

پیش از انقلاب اسلامی، این شمایل ها به تصاویر یا تابلوهای نقاشی محدود می شد؛ زیرا تا آن زمان، تولید آثار تلویزیونی یا سینمایی دینی در ایران، موضوعیت خاصی نداشت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازنمایی چهره های مقدس در تولیدات سینمایی و تلویزیونی، به طور جدی در دستور کار فیلم سازان ایرانی قرار گرفت. با توجه به اقبال روزافزون این هنرمندان به تولید آثاری با مضامین زندگانی پیامبران و اولیای الهی، نوع تصویرگری شخصیت های مقدس، در سینما و تلویزیون ایران، به گفتمانی جدی در محافل دینی و هنری انجامید که اکنون نیز در جریان است.

در سینمای ایران، سینماگران با مسائلی روبه رو بوده اند که ایشان را در تصویرپردازی از بزرگان دینی به اتخاذ روش هایی برای ارائه تصویری سینمایی از ایشان، که از شائبه های تقدس زدایانه نیز به دور باشد، واداشته است. در این فضا، رویکرد برخی فیلم سازان به این موضوع چالش ساز شده و تنازع آرایی را در پی داشته است.

سیمای مقدسین در سینما و تلویزیون ایران
سینمای پس از انقلاب اسلامی، به مثابه هنری اثرگذار و فراگیر، مضامین دینی را دست مایه تولیدات خود قرار داده که به تبع آن، به تصویر کردن چهره های مقدس نیز پرداخته است. چگونگی به تصویر درآمدن چهره های مقدس در سینما، روشنگر مواضع مجامع هنری در قبال موضوع های دینی است که تأثیر آن در جهت بخشی به فرهنگ عمومی جامعه انکارناپذیر است.

همچون دیگر هنرها، سینما نیز متأثر از نوع تفکر حاکم بر دوره تاریخی معاصر، نگرش خاص خود را به موضوع تصویر سازی از بزرگان دینی داشته است. پرداختن به این مضمون در سینما، از نظر پردازش موضوع و چگونگی تصویرپرداز از وجود این جهانی ایشان (چهره و اندام)، به دلیل ارتباطی که با باورهای عمومی مؤمنان و جایگاه متعالی شخصیت های مقدس در نظر ایشان دارد، بسیار حساس است؛ زیرا جایگاه شخصیت های مقدس در منظر جوامع دینی، انکارناپذیر است.

نحوه روایت گری از زندگانی و سیره بزرگان دینی، می تواند به عنوان عاملی برای تقویت یا تضعیف باورهای دینی به کار رود. با توجه به اثرگذار بودن شیوه های تولید آثار هنری، به ویژه تولیدات سینمایی و تلویزیونی، برای انتقال پیام به مخاطب، ضروری است درباره چگونگی این بازنمایی ها تعمق و تدبر شود.

بررسی فیلم هایی که این بازنمایی در آنها رخ داده است، تصویر روشنی از چگونگی عملکرد سینما در این باره ارائه می کند. اشراف به این موضوع سبب می شود تا به عملکرد سینما و نقش مهم آن در این باره، توجه و آسیب های احتمالی تولیدات آن، بر فرهنگ دینی جامعه، شناسایی شود.

در سینمای ایران، از نمایش چهره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه هدی علیهم السلام، به دلیل معصومیت قطعی ایشان پرهیز شده است. نظر برخی علمای دینی در ایران، بر این اصل استوار است که باید از نمایش سیمای پیامبران و امامان دوری کرد. [9]این دیدگاه ها، فیلم سازان این حوزه را بر آن داشته است تا برای نمایش حضور اولیای الهی، به راهکارهای گوناگونی متوسل شوند.

موضوع نمایش چهره معصومان علیهم السلام به طور برجسته در مراحل تولید سریال امام علی علیه السلام، ساخته داوود میرباقری، مطرح شد و در حالی که «مهدی فتحی» در نقش علی بن ابی طالب علیه السلام ایفای نقش می کرد، بدون نمایش چهره امام، تنها قسمتی از اندام ایشان، مثل دست یا پای مبارک حضرت علی علیه السلام به نمایش در آمد، اما در دیگر تولیدات تلویزیون سینمای ایران، پیامبرانی چون حضرت ابراهیم، حضرت اسماعیل، حضرت ایوب، حضرت یوسف، حضرت مسیح، حضرت سلیمان علیهم السلام و شخصیت های مقدسی چـون حضرت مریم و حضرت عبدالعظیم، به طور واضح و کامل بازنمایی شده اند.

در سریال تلویزیونی ایوب پیامبر، فرج الله سلحشور ایفاگر نقش پیامبر خدا شد. حضرت سلیمان علیه السلام در فیلم «ملک سلیمان»، با بازی امین زندگانی تصویر شد. همچنین محمد صادقی، ایفاگر نقش حضرت ابراهیم و نیز حسام نواب صفوی، ایفاگر نقش حضرت اسماعیل در فیلم سینمایی «ابراهیم خلیل الله» شد. احمد سلیمانیان، ایفاگر نقش حضرت مسیح در سریال «بشارت منجی» بود و در سریال تلویزیونی «یوسف پیامبر»، مصطفی زمانی نقش حضرت یوسف علیه السلام را بازی کرد.

شبنم قلی خانی، نقش حضرت مریم علیها السلام و پرویز پورحسینی، نقش حضرت زکریا را در سریال «مریم مقدس» برعهده داشتند. داریوش ارجمند ایفاگر نقش حضرت عبدالعظیم در فیلم «مسافر ری» بود و محمود پاک نیت، نقش حضرت یعقوب را در سریال «یوسف پیامبر» ایفا کرد. مجید مجیدی در پروژه عظیم سینمایی خود که به دوران کودکی حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله می پردازد، در چالش با این موضوع قرار دارد که در نمایش چهره پیامبر باید چه حدودی را رعایت کند.

این امر در حالی است که بر اساس نظر برخی علمای مسلمان، از جمله علمای الازهر، نمایش چهره تمام پیامبران، حرمت شرعی دارد و حتی حرمت پخش صدای پیامبران و معصومان علیهم السلام هم مسئله ای است که علمای شیعی و سنی بر آن تأملاتی دارند. با همین رویکرد، در سریال های «امام علی علیه السلام » و «تنهاترین سردار» (امام حسن علیه السلام )، حتی کلام مستقیمی به معصومان علیهم السلام اختصاص نیافت و کلام ایشان توسط دیگر شخصیت ها نقل می شد.

در سریال «مختارنامه» نیز در حالی که کاوه فتوحی، نقش حضرت ابوالفضل را بازی می کرد، موضوع نمایش چهره حضرت ابوالفضل علیه السلام در فضای رسانه ای و فقهی، مطرح و در پی مخالفت شدید برخی علما، نمایش آن منتفی شد. در نتیجه این مخالفت ها، به طور کلی قسمت های مربوط به نمایش چهره حضرت ابوالفضل علیه السلام، که در واقع، نقطه اوج سریال بود، حذف شد.

آنچه در این میان چالش های عملی بیشتری را موجب می شود، این است که ممیزه رسانه های بصری همچون عکس و فیلم، التزام بیانی آنها به شکل ظاهری و واقعیت بیرونی موضوعات است؛ التزامی که در رسانه های دیگر، از جمله رسانه های نوشتاری یا سمعی وجود ندارد و کلمات می توانند به تنهایی وظیفه تصویرسازی از هر امری را در ذهن مخاطب متقبل شوند. بنابراین، تصویرگری از یک موضوع در رسانه فیلم، چنانچه با محدودیت در نمایش یک پدیده مواجه باشد، نیازمند ظرافت و زیرکی بیشتری برای برقراری ارتباط درست با مخاطب، در ضمن حفظ شأن موضوع مورد نظر خواهد بود.

از چنین منظری، توفیق نهایی هر یک از مجموعه ها و فیلم هایی که ذکر شد، در تأمین وجوهی از یک هدف مشخص؛ یعنی ارائه تصویری منزه از شخصیتی آسمانی، در عین برقراری ارتباط مطلوب با بیننده اثر، قابل بررسی و مطالعه است.

سیمای امام رضا علیه السلام در سریال ولایت عشق
یکی از مهم ترین تولیدات تلویزیون ایران با مضمون زندگی ائمه هدی، پس از مجموعه های «امام علی» و «تنهاترین سردار»، مجموعه تلویزیونی «ولایت عشق» بود که مهم ترین مقاطع زندگی امام هشتم علیه السلام به تصویر در آمد. این مجموعه با استقبال زیاد مخاطبان روبه رو شد، به گونه ای که می توان آن را یکی از مجموعه های پرمخاطب دانست که تصویرگر زندگی یک امام معصوم علیه السلام بود. سریال «ولایت عشق» توانست در نظرسنجی صدا و سیما، جایزه مخاطبان خارج از کشور را نیز از آن خود سازد.

چکیده داستان
داستان این مجموعه تلویزیونی، تصویرگر سالیان آخر امامت امام رضا علیه السلام است. وقایع این مجموعه، در سال های ۱۹۳ هجری تا ۲۰۳ هجری رخ می دهد که با مرگ هارون الرشید آغاز می شود و با شهادت امام رضا علیه السلام، پایان می یابد. داستان با منازعات میان دو پسر هارون الرشید، امین و مامون، بر سر حکمرانی پس از پدر، در توس، آغاز می شود که به کشته شدن امین و به تخت نشستن مأمون می انجامد.

مأمون در پی تثبیت حکومت خود، مقام ولایت عهدی را به امام رضا علیه السلام پیشنهاد می کند. امام رضا علیه السلام از این امر خودداری می کند، اما سرانجام بنا به مصلحت می پذیرند. سفر ایشان از مدینه به مرو آغاز می شود و با رویه خاص ایشان در مقام ولایت عهدی، وقایعی رخ می دهد که سبب اثبات حقانیت امام و افزایش محبوبیتشان در میان مردم و افشای چهره حقیقی مأمون می شود که او را خوش نمی آید. مأمون در نهایت به خوراندن زهر به امام رضا علیه السلام، متوسل و موجب شهادت آن امام معصوم می شود.

سیمای امام معصوم؛ نمایش یا روپوشانی؟
ترفند نمایش ندادن چهره امام معصوم علیه السلام و پوشاندن صورت ایشان با هاله ای از نور و بهره گیری از بازی و صدای بازیگر این نقش، ترفندی بود که برای نخستین بار از آن برای تصویرپردازی از یکی از معصومان استفاده می شد. در این شیوه، بازیگری مشخص با صدایی شناخته شده، در حالی که کلّیت پیکر او و حرکات و سکناتش به تصویر در آمده بود، در نقش یک معصوم به تصویر در می آمد و تنها چهره او نمایش داده نمی شد.

حضور امام رضا علیه السلام در مقاطع مختلف این سریال، در طیفی از نمایش اجزای پیکر مبارک تا کل اندام ایشان در نوسان است و میزان وضوح یا عدم وضوح هیئت کلی اندام و اجزای پیکر نیز، در صحنه های مختلف، متفاوت است. این امر از آن روست که کارگردان، بازیگر این نقش را همچون دیگر بازیگران در صحنه های مختلف به کار گرفته و پس از پایان تصویربرداری، هنگام تدوین، هاله ای از نور را بر چهره یا اندام وی قرار داده است که پوشانندگی یکسانی در همه صحنه ها ندارد. در بیشتر این موارد پوشانندگی کامل، معطوف به چهره، در نماهای روبه روست که بخشی از شانه ها را نیز دربرمی گیرد. (تصویر 1)