مجله  فرهنگ کوثر  خرداد 1376، شماره 3 

نویسنده : حجت کشفی :
68
بناها و آثار هنری آستان مقدس قم را می توان در چند بخش بررسی کرد

الف) صحن و سرای حضرت در قالب هنر معماری (معرفی فضای کلی و مهندسی بنا، تاریخچه بیوتات و صحنین و سازه های وابسته به حرم)

ب) آثار هنری در معماری داخلی این مجموعه شامل کاشیکاری، گچ بری، آیینه کاری، حجاری، فلزکاری، مینا و ...

ج) هنرهایی که علاوه بر جنبه تزیینی ارزش علمی و فرهنگی ویژه دارند، مانند کتیبه ها، سکه ها، نگینها، تابلوها و قطعات هنری.

د) کتابها و آثار مکتوب نظیر قرآنهای نفیس و کتب خطی

ویژگیهای معماری
بخش مهمی از معماری بر قواعد مهندسی و ریاضی مبتنی است و از نظر علمی قابل محاسبه و توضیح است; اما اگر بخواهیم مجموعه ای از ساختمانها را از دید هنری مطالعه کنیم، نگاه ما متوجه بخشهایی است که با دید علمی و ریاضی نمی توان اندازه گیری کرد. هنر بیان کننده جهات ظریف و دقیقی است که از دسترسی دانش دور مانده اما با نیروی بسیار دل و جان را تحت تاثیر قرار می دهد.

به گفته برخی از پژوهشگران اگر بخواهیم هنرهای اسلامی را در ترازویی بسنجیم، باید معماری را در یک کفه و تمام هنرهای دیگر را در کفه دیگر قرار دهیم; زیرا معماری اسلامی جامع همه هنرهاست و با جاذبه و استعداد بی نظیرش مهارت و هنرمندی همه هنرمندان را به خود جذب کرده است. یک مجموعه معماری، بویژه مجموعه هایی مانند حرمهای مطهر، آثار هنری هر رشته را، مربوط به هر زمان که باشد، بی تکلف در خود جای می دهد. بدین سبب در بیوتات حرم معماری داخلی دائما در حال تغییر است و هنرمندان پیوسته آثار تازه ای پدید آورده، در همان بناهای کهن جاسازی می کنند. در میان همه هنرمندان معاصر نزدیک شدن به شاهکارهای هنری قدیم هدف اصلی است. هنرمندی به خود می بالد که توانسته باشد کمالات اثر خود را به سر حد آثار هنرمندان بزرگ گذشته برساند. در اینجا نوآوری و سنت شکنی در صورتی پذیرفته می شود که هنرمند ضمن عرضه کمال نوین از سنتهای گرانبهای استادان قدیم پاسداری کند و اصول مورد احترام هنری، که ضامن جلال و جمال هنرهای اسلامی است، بی حرمت نسازد. یکی از محققان مصری می گوید: «در اسلام یک فن اصلی و یک فن فرعی وجود ندارد و در آثار فنی اسلام، فن آرایش و تزیین جزء معماری و سایر فنون محسوب می شود و در راس آنها قرار گرفته و می توان گفت که هنرمندان و ارباب صنایع ظریفه در اسلام، در تزیین و آرایش ابنیه از بزرگترین مساعدین معماران و مهندسین ساختمانی بوده اند، پس بهترین تقسیم برای فنون اسلامی این است که بدون قائل شدن با اصل و فرع آنها را عموما به دو قسمت که یکی فن ساختمان و دیگری فنون زیبا و صنایع ظریفه باشد و به کار آرایش و تزیین می رود تقسیم نماییم.»

نکته دیگری که باید در این سیاحت به یاد داشته باشیم این است که جلوه های هنر در معماری حرمها و مشاهد مقدس به طور انحصاری برخاسته از روح شیعی است. محبت و ولایت بسیار، که می توان تعبیر شاعرانه شور و شوق و یا حتی عشق را بر آن اطلاق کرد، انگیزه اصلی و پرتو خیره کننده این آثار است.

نقادان هنر، غالبا این جلوه ها را از خصوصیات ذوق و قریحه ایرانی دانسته اند; علت اصلی این است که دوستی خاندان رسالت مانند کیمیا مس وجود هنرمند ایرانی را به زر ناب تبدیل کرد و برای استعداد خدادادی اش در این میدان فرصتی کمیاب پدید آورد تا در دو شاخه هنر و ادب چنان شاهکارهایی بیافریند که نمونه های آن را در تمدنهای بزرگ جهان کمتر می توان یافت. ایرانیان، به یمن ولایت اهل بیت - علیهم السلام -، در عشق و شوریدگی به جایگاهی بس رفیع ست یافته اند و همین جوهر اصلی و راز پوشیده از نامحرمان، هنر ایرانی را در دوره های اسلامی ممتاز و قابل مطالعه ساخته است.

نقاد بصیر و بیننده خبیر در این مجموعه ها به آثاری برمی خورد که در شرایط عادی، توسط هنرمندان بزرگ هم قابل پدید آوردن نیست، اعتقاد عمیق دینی همراه با اخلاص و عشق به معصومین(س) سرمایه اصلی این هنرمندان است. از قضا شگرف ترین آثار هنری جهان نیز معلول باورها و انگیزه های معنوی است و همه آنها در سایه عامل مشترک «باورهای پاک و مقدس آسمانی » پدید آمده اند.

صحن و سرای مشاهد مقدس عموما فضا و بنای مشابهی دارد، بخشهای این سازه ها عبارت است از:

1. صحن یعنی حیاطی وسیع که در اطراف آن حجره های مشابه، با طاقهای همانند، ساخته شده است.

2. رواقهای متعدد، که غالبا گرداگرد مرکز اصلی حرم قرار گرفته، به محل تجمع زائران و نمازگزاران اختصاص دارد.

3. مرکز اصلی حرم که مزار امامان یا امامزادگان در آن واقع است; گنبد اصلی بر پایه های آن استوار شده و نمای آن از دور نشان وجود قبر مطهر است.

این سه بخش با تفاوتی اندک در همه زیارتگاهها وجود دارد. قمستهای دیگری نیز در مجموعه های حرم ساخته شده که مختص به آنها نیست، بلکه به شکلهای گوناگون نیز در مساجد بنا می شود; گنبد و گلدسته و ایوان از این قسم مشترک است. برای مطالعه و گردش خردمندانه ابتدا باید در باره هر یک از این اجزاء به نحو کلی و مشترک آگاهی به دست آوریم; یعنی با صرف نظر از خصوصیاتی که در گنبد و گلدسته یا ایوان و صحن و حرم آستان مقدس قم وجود دارد، دریابیم رمز و راز هر یک از اینها چیست؟ آیا گنبد بر حسب اتفاق بر فراز مرکز اصلی حرم و مسجد بنا شده، یا نشانه و رمز امری معنوی است و یا مقتضیات مکانهای مقدس اسلامی ایجاب می کرده، چنین فرم و فضایی به وجود آید؟

گلدسته ها و قامت بلند و استوار آنها بر شانه ایوانها نشان چیست؟ ایوانهای بلند که درهای اصلی ورودی حرم و مسجد را در بر گرفته چه معانی را تداعی می کند؟ این مطالعات باید به صورت عام در همه مشاهد مقدس و مساجد بزرگ تاریخی انجام شود و پس از یافتن پاسخ درست، به بررسی حرم مطهر قم پرداخت.