مجله  فرهنگ کوثر  مرداد 1376، شماره 5 

نویسنده : محمدرضا حیدریان
18
سخن از محدثی گرانقدر است، گرچه از شخصیت با عظمتش، در کتب رجالی به گونه ای مفصل ذکری به میان نیامده، ولی شان و منزلتش بر اهل نظر پوشیده نیست. از میان علما، بسیاری زبان به تعریف و تمجیدش گشوده اند. ما در این نوشتار سعی داریم در حد توان خویش، با معرفی اساتید و شاگردان این محدث بلندمرتبه و انسان الهی، او را هر چه بیشتر به جامعه بشناسانیم و قدمی هر چند ناچیز، در مسیر آشنا ساختن مردم عالم دوست با عالمان و محدثان اسلامی برداریم. به امید اینکه مقبول درگاه احدیت قرار گیرد.

خاندان پاک
نامش محمد و کنیه اش ابوجعفر یا ابوالقاسم است. وی از جمله محدثین و فقهای نامدار شیعه و از موثقین علما به شمار می رود. مرحوم محمد بن جعفر بن قولویه، از شاگردان و راویان خاص سعد بن عبدالله اشعری قمی است که سالیان دراز از محضر استاد بهره جست و توشه و زاد راه خویش را، از آن خرمن معرفت برگرفت. آنگاه خود به پرورش شاگردان پرداخت. خاندان او، از جمله خاندانهای دانش پرور و عالمان روزگار بودند و از ان سلاله پاک، خیرات فراوانی به جامعه تشیع رسید و شیعیان از ایشان بهره های فراوانی بردند. محمد بن قولویه در طول زندگی، برای جمع آوری احادیث اهل بیت و رساندن آن به گوش مشتاقان و شیفتگان سخن ائمه اطهار، به سفرهای متعددی دست زد. در اثنای این مسافرتها و «هجرتهای فی سبیل الله »، به ملاقات بزرگان اهل سنت نیز رفت و احادیثی را از آنان استماع نمود.

در محضر استاد
از جمله اساتید محمد بن قولویه، سعد بن عبدالله اشعری قمی است که در این فراز با نگاهی گذرا به زندگانی او، سعی خواهیم کرد بهتر به این مساله پی ببریم که محمد بن قولویه محضر چه بزرگانی را درک نموده است. سعد بن عبدالله آخرین دانشمند نامدار اواخر سده سوم هجری، در خاندان بزرگ اشعری دیده به جهان گشود و از خود آثاری گرانمایه و شاگردانی بزرگ به یادگار نهاد. مرحوم نجاشی(ره) از وی اینگونه یاد می کند:

«ابوالقاسم سعد بن عبدالله ابی خلف اشعری قمی، رئیس طایفه اشعری و فقیه سرشناس آنان است ». وی احادیث فراوانی از عامه شنیده و در پی یافتن احادیث اهل بیت، سفرهای فراوان نموده و از بزرگان اهل سنت که با ایشان ملاقات کرده اند; می توان حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی را نام برد.»

از افتخارات سعد بن عبدالله تشرفش به محضر امام حسن عسکری(ع) است و علمای بزرگواری، در کتابهای مختلف به این مساله اشاره نموده اند. سعد بن عبدالله با دستان پرتوان خویش، آثاری گرانسنگ به رشته تحریر درآورد که در اینجا به معرفی تعدادی از آنها می پردازیم:

1- کتاب الرحمه که خود شامل چندین کتاب است. (کتاب طهارت، کتاب صلاة، کتاب زکوة، کتاب صوم و کتاب حج)

2- کتاب الضیاء (در امامت)

3- کتاب مقالات امامیه

سعد نزد بسیاری از فقها و محدثین نیمه دوم سده سوم هجری، زانوی ادب بر زمین زد و از محضر آنان، بهره های زیادی برد. وی از استادان شیعه و سنی نیز اجازاتی کسب نمود. از میان اساتید عامه ایشان می توان به حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی اشاره کرد و از اساتید و مشایخ سعد که از فقها و محدثین شیعی بودند; احمد بن حسین بن سعید اهوازی، احمد بن محمد بن عیسی، احمد بن اسحاق قمی، سهل بن یسع، عبدالله بن جعفر حمیری و محمد بن اسماعیل بن بزیع را نام برد. سعد شاگردان بزرگواری چون محمد بن قولویه، علی بن بابویه قمی، محمد بن موسی بن المتوکل و ... را تربیت نمود که هر کدام ستاره ای درخشان در آسمان تشیع گشتند. در مورد تاریخ وفات این محدث بزرگ، نظرها متفاوت است و آن را بین سالهای 299 تا 301 ه. دانسته اند.

شاگردان برجسته محمد بن قولویه
شاگردان گرانمایه ای از محضر محمد بن قولویه بهره جستند که هر کدام به سهم خود، نقش بسزایی در رساندن احادیث ناب اهل بیت به گوش مشتاقان آن خاندان با فضیلت داشتند.در اینجا نگاهی کوتاه به زندگی دو تن از ایشان خواهیم افکند.

1- محمد بن عمرو بن عبدالعزیز کشی:
وی از دانشمندان نامی نیمه اول سده چهارم هجری است که در شهر «کش » از شهرهای ماوراءالنهر، دیده به جهان گشود و بیشتر اساتیدش نیز از همان ناحیه بوده اند. ابوالعباس نجاشی دانشمند رجالی، او را مورد اعتماد دانسته و درباره اش می گوید:

«او مصاحب عیاشی بود و از وی استفاده های فراوان برد و در حقیقت، از مکتب او برخاست.»

شیخ ابو عمرو کشی در کتاب رجال خویش، بسیاری از اساتیدش را معرفی و روایاتی را نیز از آنان بیان کرده است. افرادی مثل محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی، محمد بن قولویه، جعفر بن محمد بن قولویه، عثمان بن ... کشی، سعد بن صباح کشی، احمد بن ابراهیم قرشی و ... که از بزرگان و فقهای اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم هجری، محسوب می شدند.

از میان شاگردان این رجالی عالیقدر، به معرفی دو تن از برجسته ترین ایشان، هارون بن موسی تلعکبری. و ابو احمد حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی، اکتفا می کنیم.

2- جعفر بن محمد قولویه:
دومین شاگرد بزرگ محمد بن قولویه، فرزند دانشمندش جعفر بن قولویه است که در سال 224ه. در شهر سرمن رای (سامرا) به دنیا آمد و در میان اهل رجال، گوی سبقت از پدر ربوده و آوازه اش از او بلندتر گشت. او که به اختصار «ابن قولویه » خوانده می شود; از مفاخر فقها و محدثین پیشین ماست و استاد شیخ مفید(ره) محسوب می گردد. او کتابهای بسیاری نوشت و شیعه از چرخش قلمش، استفاده فراوان برد. جعفر بن محمد، دست پرورده پدر دانشمند و فاضل بود. ابن شهرآشوب در کتاب معالم العلماء در باره اش نوشته:

«جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، از کلینی و ابن عقده نقل روایت کرده و کتابهای مداواة الحسد لحیاة الابد، الجمعه و الجماعه، الفطرة، کتاب الصرف و ... از اوست.»

یکی از کتابهای معروف جعفر بن محمد بن قولویه، کتاب شریف و ذی قیمت; «کامل الزیارات »است. مرحوم علامه امینی(ره) در مقدمه خود بر این کتاب، در مورد ارزش واهمیت آن نوشته: «کامل الزیارات از کتابهای قدیمی معروف است و شیخ طوسی، در کتاب تهذیب و همین طور سایر محدثین از آن نقل کرده اند. شیخ حر عاملی آن را از مصادر کتابش، وسائل الشیعه قرار داده و از کتب مورد اعتماد دانسته است.»

کامل الزیارات دارای 108 باب است که نویسنده، باب آغازین آن را به ثواب زیارت رسول اکرم(ص)، امیرالمؤمنین(ع) و حسنین(ع) اختصاص داده است. آخرین باب کتاب نیز، مختص نوادر زیارات است. این کتاب ارزشمند، تنها کتابی است که از ابن قولویه به یادگار مانده و باعث معروفیتش گشته، آنچنان که تا نام کامل الزیارات آورده می شود; نام ابن قولویه نیز در کنار آن ذکر می گردد. اهمیت این کتاب به خاطر احادیثی است که با اسناد معتبر، در آن گردآوری شده و به عنوان ماخذی قابل اطمینان، مورد استفاده اهل قلم قرار گرفته است. از استادان جعفر بن محمد می توان به پدر گرانقدرش محمد بن قولویه، ثقة الاسلام کلینی، علی بن بابویه و برادرش علی بن محمد بن قولویه اشاره کرد. جعفر بن محمد با ربیت شاگردانی مثل ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان المفید، حسین بن عبیدالله غضائری و احمد بن عبدول که بعدها از علما و مفاخر اسلام گردیدند; برگهایی زرین به دیباچه زندگی خویش افزود. سرانجام چراغ حیات این راوی بزرگ، در سال 368 یا369ه. رو به خاموشی نهاد و در بقعه مطهره کاظمیه پایین پای حضرت موسی بن جعفر(ع) به خاک سپرده شد. در زمان حاضر، قبر وی در کنار قبر شاگرد بزرگوارش شیخ مفید واقع شده است.

لبیک گوی دعوت حق
محمد بن قولویه پس از سالها تربیت شاگران و مسافرت در پی به دست آوردن احادیث اهل بیت، سرانجام در شهر قم - آخرین شهری که پذیرای آن محدث بزرگ بودند - در سال 299 یا 301ه. دعوت حق را لبیک گفت و دوستارانش را با غمی سنگین تنها گذاشت.

از شمار دو چشم یک تن کم وز شمار خرد هزاران بیش

هم اکنون مرقد شریف این عالم جلیل القدر، در شهر مقدس قم، خیابان آیت الله مرعشی نجفی(ره)، مقابل مدرسه آیت الله گلپایگانی(ره) و نزدیک بقعه علی بن بابویه واقع شده و در کمال سادگی و به دور از هر گونه زرق و برقی، زیارتگاه عالمان و فرهیختگان است. سادگی این مکان همراه به جذابیتی آرام بخش، انسان را به سمت خود جذب می کند. بر سنگ قبر نیز، این جملات با خطی زیبا نوشته شده است:

هو الحی الذی لا یموت

قد ارتحل عن دار الغفلة و الغرور الی عالم البهحة و السرور و العطریف المتعمد منبع العلم و الحکم و مجمع الفضل و الکرم الامام العالم و الفاضل الفخام و المقتدی الانام و المرجع الخواص و العوام و الراوی للاحادیث النبویة علی مبلغها الف الف سلام و تحیة الجامع لمرتبة العلم و العمل و الخادم لعلوم سید المرسلین شیخ محمد بن قولویه الجمال من اجلة رواة اخبار ائمة الاخیار صلوات الله و سلامه علیهم از این دار فانی به عالم جاودانی پیوست.

گلگشت در گلستان
پایان کلام را، به نقل احادیثی زینت می بخشیم که از فرزند محمد بن قولویه (جعفر بن قولویه) به ما رسیده است.

وفای به عهد
جعفر بن محمد بن قولویه عن ابیه و اخیه و علی بن الحسین و محمد بن الحسن کلهم عن احمد بن ادریس عن عبیدالله بن موسی عن الوشاء قال: «سمعت الرضا(ع) یقول، ان لکل امام عهدا فی عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد زیارة قبورهم ...

جعفر بن محمد از پدرش محمد بن قولویه، با چند واسطه از امام رضا(ع) نقل می کند که فرمود: «برای هر امامی در گردن دوستداران و پیروان عهدی است که از وفای به عهد آنان، زیارت قبر ائمه است ».

ثواب زیارت امام حسین(ع)
جعفر بن محمد از پدر بزرگوارش نقل می کند که امام صادق(ع) در ضمن حدیثی فرمودند: «من زار قبر الحسین(ع) عارفا بحقه کتب الله له ثواب الف حجة مقبولة و غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تاخر.»

هر کس قبر حسین بن علی(ع) را در حالی که عارف به حق امام است; زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزار حج قبول شده را برای او قرار می دهد و تمام گناهان گذشته و آینده او، آمرزیده خواهد شد.

تولد دوباره
جعفر بن محمد از محمد بن قولویه نقل می کند که امام صادق(ع) فرمودند: «من اغتسل من ماء الفرات و زار قبر الحسین(ع) کان کیوم ولدته اما صفا من الذنوب.»

امام صادق(ع) فرمودند: «هر کس در آب فرات غسل کند و قبر حسین(ع) را زیارت کند; مثل آن روزی است که از مادر متولد شده و از گناهان پاک است.»

خداوند متعال روح این محدث گرانسنگ را، با ارواح پاک دیگر علما و بزرگان درگذشته، محشور گرداند.