مجله  فرهنگ کوثر  دی 1379، شماره 46 

نویسنده : حکیمه صاحبی
بخش اول

ءامتیاز رویتر
در سال 1250 / 1289 ق./ 1872 م.،امتیاز بسیار مهمی به «بارون ژولیوس رویتر» (×) داده شد. این امتیاز علاوه بر راه آهن، شامل استخراج همه معادن کشور (غیراز معادن طلا، نقره و جواهرات)، استفاده ازتمام جنگل ها، اجازه، تاسیس شعب پست وبانک و احداث خطوط تلگرافی در همه نقاطکشور می شد. امتیاز فوق چنان بی سابقه بودکه بعضی آن را بخششی بزرگ و پاره ای آن رافروش یک مملکت تعبیر کرده اند.

آیة الله «ملاعلی کنی » به مخالفت با امتیازفوق پرداخت. روسیه هم - که در گرفتن امتیازبا انگلیس رقابت داشت. - از این امتیاز به خشم آمد. سر انجام رویتر از امتیاز فوق چشم پوشید ولی امتیاز «بانک شاهنشاهی » ونشر اسکناس به جای آن، به مدت شصت سال به او واگذار شد.

قرارداد دارسی
«ویلیام نکس دارسی » در سال 1280 موفق به کسب امتیاز استخراج و بهره برداری و لوله کشی نفت و قیر به مدت شصت سال درسراسر ایران غیر از پنج ایالت آذربایجان،گیلان، مازندران، گرگان و خراسان گردید.دارسی متعهد شد ظرف دو سال شرکت هایی برای بهره برداری از امتیاز تاسیس کند و ازعواید حاصله، 16% به عنوان حق الامتیاز به دولت ایران بپردازد.علاوه برآن، او متعهدشد بیست هزار لیره،نقدا به صورت سهم ایران بدهد. این قرارداد پنج سال قبل ازمشروطیت منعقد شد.

صاحب امتیاز درتمام مدت قرار داد ازپرداخت مالیات،عوارض و حقوق گمرکی برای صدور نفت، اراضی، ماشین آلات ووسایل و مواد لازمی که وارد کشور می کردمعاف شده بود. اگر اختلافی پیش می آمدمی بایست از طریق حکمیت حل شود ودارنده امتیاز تعهد کرده بود بعد از انقضای مدت قرار داد تمام ابزار استخراج وبهره برداری از معادن را به دولت ایران تحویل دهد و هیچ گونه غرامتی مطالبه نکند.

اولین شرکت دارسی در سال 1282/1903 م. تاسیس شد. در سال 1287در حالی که عملیات اکتشاف به یاس تبدیل شده بود; ناگهان دستگاه حفاری در مسجدسلیمان به نفت رسید. یکی از نویسندگان انگلیسی در باب فوران اولین چاه نفت می نویسد: «روز 26 مه سال 1908 م (1287ه .ش)، که چاهکن به عمق 1180 پا رسیده بود، نفت فوران کرد و متجاوز از 50 پا ازدستگاه حفاری بالا زد. به این ترتیب صنعتی آغاز شد که در طی دو جنگ، نیروی دریایی انگلستان را نجات داد ولی برای ایران زحمتی ایجاد کرد که از مجموع مزاحمت های دول بیشتر بود. »

شرکت نفت انگلیس و ایران در سال 1288/1909 م. با سرمایه دومیلیون لیره تاسیس و صدور نفت از سال 1292/1913م. آغاز شد. دولت انگلیس، سال بعد، به علت اهمیت نفت 56% سهام شرکت را خرید و دونفر نماینده با حق وتو نسبت به تصمیمات شرکت، منصوب نمود.

رقابت دیگر در زمینه نفت
در سال 1300 سفیر ایران در آمریکا باشرکت «استاندارد نیوجرسی » مذاکره کرد تاامتیاز نفت شمال ایران را به آن ها بدهد. درسال 1303 مجلس شورای ملی امتیاز نفت چهار ایالت از پنج ایالت شمالی استثنا شده از قرار داد دارسی را به شرکت «سینگلر» داد.این قرارداد دوام نداشت. چهارماه بعد،«رابرت ایم برسی » - کنسول آمریکا در ایران -در تهران کشته شد و شرکت آمریکایی، به علت نداشتن امنیت کار خود را تعطیل کرد.

در سال 1304 «شرکت سهامی نفت کویرخوریان »، براساس فرمانی که ناصرالدین شاه صادر کرده بود تاسیس گردید. در اثر وساطت یک نفر گرجی 65% سهام آن به دست بانک روس رسید. در سال 1305 یک مهندس روسی عملیات حفاری را در سمنان آغاز کردکه سرانجام با شکست مواجه شد. (1)

آیت الله کاشانی و نهضت ملی
آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی (1300 -1381 ه .ق) فرزند آیت الله سید مصطفی کاشانی در 16 سالگی به همراه پدر به عراق عزیمت نمود و در نجف به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی سال ها نزد پدرش و آیت الله حاج میرزاحسین، حاج میرزا خلیل علوم اسلامی را فرا گرفت. آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی سه دوره در درس اصول آیت الله آخوند ملا محمد کاظم خراسانی شرکت کرد.آیت الله العظمی میرزا محمدتقی شیرازی برخی از استفتائات خویش را به او ارجاع می داد. آیت الله کاشانی با این که از لحاظ علمی به مقام مرجعیت رسیده بود، رساله عملیه ای ننوشت. زیرا هماره درگیر مبارزه ضد استعماری بود. وی مردی مبارز بود و درمبارزات ملی شدن صنعت نفت نیز شرکت داشت. آیت الله کاشانی در دوره های هفتم وهفدهم به نمایندگی مجلس شورای ملی و دردوره هفدهم به ریاست آن انتخاب شد.پدرش، آیت الله سید مصطفی کاشانی ازعلمای مبارز و از اساتید حوزه علمیه نجف بود که در جریان انقلاب اسلامی 1920 م.عراق از رهبران نهضت بود و نقش حیاتی وتعیین کننده ای در این راستا ایفا نمود وسرانجام در جریان مبارزات انقلابی به دست نیروهای انگلیسی به فیض شهادت نائل آمدو فرزندش، آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی نیز به اعدام محکوم شد، که با بازگشت به ایران، به عنوان یکی از پایه گذاران نهضت ملی ایران درآمد.

استبداد رضاشاه به همه آزادی ها پایان داده بود. او به روحانیون اجازه دخالت درسیاست را نمی داد و محدود کردن امورمذهبی را حق خود می دانست. بنابراین درکوبیدن فرهنگ اسلامی و جنبش های اسلامی و گرایش های مذهبی کوشش بسیارنمود. سیاست جدایی دین از سیاست رضاشاه تا بدان پایه پیش رفته بود که دراذهان مردم دخالت یک روحانی در امورسیاسی، نوعی گناه محسوب می شد.

انقلاب 1920 م. عراق با دخالت مستقیم روحانیون ایرانی مقیم عراق انجام گرفته بود.آیت الله کاشانی علیه انگلیسی ها در عراق جنگیده و با قرارداد اسارت بار 1919 م.مخالفت گسترده کرده بود. او در شهریور1320 فرصتی یافت تا علیه سلطه انگلیس در ایران فعالیت نماید. مبارزات آیت الله کاشانی اندک اندک گسترش یافت. ارتش اشغالگر انگلیس، که جمعی را به بهانه ارتباطبا آلمانی ها بازداشت کرده بود، در صدد برآمدتا آیت الله کاشانی را دستگیر نماید.

در خرداد 1322 تعدادی از افسران انگلیسی به منزل آیت الله کاشانی هجوم بردند اما موفق به دستگیری او نشدند. آیت الله کاشانی مدت ها مخفیانه مبارزات خود راادامه داد تا در آستانه انتخابات دوره چهاردهم دستگیر و به لبنان تبعید شد.عکس العمل مردم در مقابل بازداشت، این بود که او را به نمایندگی تهران انتخاب نماینداما متفقین اشغالگر حاضر نشدند آیت الله کاشانی را آزاد سازند. او در زندان انگلیسی هاباقی ماند و رژیم پهلوی اسم او را از فهرست نمایندگان مجلس حذف کرد. (2)

آیت الله کاشانی در بازپرسی زندان گفت: «من اساسا با هر اجنبی که مخالف مصالح و استقلال مملکت ایران باشد،مخالفم. این اجنبی خواه روس باشد، خواه انگلیس یا آمریکا، یا آلمان. من می گویم ایرانی نباید نوکر اجنبی باشد. من اگر زنده ماندم و از زندان آزاد شدم کاری می کنم که این ملت مسلمان یک قطره نفت به انگلیس ندهد. » هیجده ماه حبس و تبعیدآیت الله کاشانی با پایان جنگ جهانی دوم به اتمام رسید. (3)

مراسم استقبال از آیت الله کاشانی چنان بود که تهران نظیر آن را به خود ندیده بود.بیش از نیم میلیون زن و مرد و کودک فرودگاه مهرآباد را احاطه کرده بودند. در محوطه فرودگاه، رجال مملکت و وزرای کابینه به صف ایستاده بودند.

بسیاری از نمایندگان مجلس شورای ملی،رجال سیاسی، روزنامه نگاران، طلاب علوم دینی، به ویژه گویندگان مذهبی و ائمه جماعت مساجد در زمره طرفداران آیت الله کاشانی بودند. فراکسیون نهضت ملی درمجلس شورای ملی که اکثر اعضای آن فارغ التحصیلان دانشگاه سربن بودند و دکترمحمد مصدق ریاست آن را بر عهده داشت،از هواداران آیت الله کاشانی بودند.

یکی از دیپلمات های برجسته انگلیس درسخنانی به آیت الله کاشانی حمله کرد. وزیرخارجه انگلیس نیز در باره آیت الله کاشانی گفت: «علت همه اغتشاشات در ایران همان تحریک کننده تروریست است.»فراکسیون ملی در پاسخ به اظهارات آن ها،آیت الله کاشانی را به ریاست مجلس انتخاب کرد.

دکتر بقائی در طرفداری از او گفت: خاک نعلین آیت الله یک میلیون مرتبه از کله های سیاستمداران انگلیس با شرافت تر است.

جمعیت فدائیان اسلام نیز جزو طرفداران آیت الله کاشانی بودند. آیت الله کاشانی اگر ازنفوذ معنوی خود عاجز می شد، به نفوذ ملی خود; یعنی زبان خطبا و ائمه جماعت متوسل می شد، و اگر از آن نیز مایوس می شد، به نفوذسیاسی خود در مجلس ملی اتکا می کرد و اگراز آن هم نتیجه ای نمی گرفت، به قدرت مادی خود، یعنی خمس متوسل می شد و اگر آن نیز مؤثر نبود، همه آن قدرت ها را به کناری گذاشته و رشته سخن را به فدائیان اسلام می سپرد. (4)

در اواخر سال 1322 امریکایی ها برای گرفتن امتیاز نفت شمال با دولت ایران واردمذاکره شدند. مجلس چهاردهم عکس العمل نشان داد. شوروی که خود را نسبت به نفت شمال ایران ذیحق می دانست. نیز با دولت وارد مذاکره شد. در 20 خرداد 1329، آیت الله کاشانی صریحا اعلام داشت که نفت ایران متعلق به ملت ایران است و به هر ترتیبی که بخواهد نسبت به آن رفتار می کند و قرار دادگس گلشائیان، که با اکراه و اجبار به ملت تحمیل شد، هیچ نوع ارزشی ندارد.

آیت الله کاشانی در دوران نخست وزیری رزم آرا، در سال 1329 دست به ابتکار جدیدی زد و طی دعوتی عمومی ازملت خواست تا تکلیف نفت را یکسره کنند. به این ترتیب قطعنامه ای به تصویب مردم رسید که ملی کردن صنعت نفت رادر سراسر ایران غیر قابل تردید اعلام داشت. رزم آرا با ملی شدن نفت مخالفت کرد. کمیسیون نفت مجلس نیز تحت تاثیرافکار عمومی و میتینگ های پی درپی مذهبی و ملی نمی توانست از تصمیم ملی شدن صنایع نفت عدول نماید. دکتر مصدق نیز باهمین طرز تفکر در راس کمیسیون نفت مجلس بود.

با ترور انقلابی رزم آرا و مصاحبه تاریخی آیت الله کاشانی مبنی بر این که راهی غیر ازملی شدن نفت وجود ندارد، کمیسیون به اتفاق آرا پیشنهاد ملی شدن نفت را تصویب کرد و مجلس شورای ملی در 24 اسفند ومجلس سنا در 29 اسفند پیشنهاد را تصویب کرد و صنعت نفت ایران پس از 50 سال ملی گردید. (5)

پی نوشتها:

× - رویتر بنیانگذار خبرگزاری در جهان است.خبرگزاری انگلیسی «رویتر» به نام او، نام گذاری شده است.

1 - تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج 1، ص 100 -106.

2 - همان، ص 283 - 287.

3 - آیت الله کاشانی و سیاست، ص 25.

4 - ایران کوه آتشفشان، ص 74- 76.

5 - آیت الله کاشانی و سیاست، ص 37 و 38.