مجله  میقات حج  بهار 1378، شماره 27 

نویسنده : مهدی مهریزی
180
اگر دو شهر شریف مکّه و مدینه تنها به عنوان دو مرکز «عبادی» و «معنوی» شناخته شوند، حاکمیتِ نوعی جداییِ دین از سیاست و تحجرگرایی و جمود را به دنبال دارد و با تأسف باید گفت که اینک چنین جوّی در آنها حاکم است و فضای معنوی و پاره ای اندیشه های جمودگرایانه بر شهر نورانی مدینه منوّره، صبغه علمی و فرهنگی آن را مکتوم و در خفا نگهداشته است.

از ریشه این پدیده نامیمون که بگذریم، باید بگوییم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و صحابه او به این دو شهر نگاه معنوی، علمی و سیاسی داشتند و تمامی زوایای زندگی کامل یک انسان را در آن پایه گذاری کردند.

به برکت پیامبر کتابت و علم در شبه جزیره رونق گرفت، چنانکه به برکت او مشارکت سیاسی و حضور اجتماعی مردان و زنان در اجتماع معنا یافت. البته عبادت و معنویت نیز رکن اصلی و اوّل دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می رود.

جدا ساختن سه رکن «معنویت»، «علم» و «سیاست»، جدایی دین از سیاست و عبادتِ خشک را بر جای می گذارد. پس بر مسلمانان است که در رونق بخشیدن به فضای علمی و سیاسی این شهرها همّت ورزند و تنها به بُعد عبادی و معنوی آن بسنده نکنند.

بر عالمان مسلمان است که در اجتماع بزرگ حج و زیارتِ حرم نبوی، به تبادل علم و دانش بپردازند و باب گفتگو در سیاست دینی را بگشایند، همانگونه که از عطر معنوی آن بهره مند می گردند.

در این مقال بر آنیم تا به یکی از شاخصه های علم و فرهنگ؛ یعنی «کتابخانه» در شهر مدینه منوره بپردازیم و گزارشی اجمالی از آن ارائه کنیم.

این گزارش شامل سه بخش است:

الف ـ کتابخانه های مدینه در عهد عثمانی.

ب ـ کتابخانه مسجد النبی.

ج ـ کتابخانه ملک عبدالعزیز.

و تحقیق در این امر مفید است توجّه می کنیم:

بخش اوّل:
کتابخانه های مدینه منوره(1) در عهد عثمانی(2)
کتابخانه، دوّمین محور فرهنگی مدینه منوره در دوره عثمانی به شمار می رفته است. در این دوره بجز کتابخانه های مسجدالنبی، رباط ها و مدارسی که از دوره ممالیک بر جای مانده بود وجود داشت و چندین کتابخانه جدید بنا شد که برخی از آنها وابسته به رباط ها و مدارس بود و برخی دیگر مستقل. و این نخستین بار بود که در مدینه منوره، کتابخانه هایی مستقل از رباط و مدرسه برای پذیرایی اهل مطالعه تأسیس می شد.
در دوره عثمانی، همچنین برخی از دانشمندان مسلمان کتابخانه های شخصیِ خود را به روی دانش پژوهان گشودند و اجازه دادند که از آنها استفاده و بهره برداری شود و در همین دوره بود که عاریت کتاب در برابر دریافت ضمانت رونق گرفت.

تشکیل کتابخانه در عهد عثمانی، سیری صعودی داشت؛ بدین صورت که در آغاز این امر به کندی انجام می گرفت و پا به پای بنای رباط و مدرسه پیش می رفت، امّا در اواخرِ این عهد؛ به ویژه در قرن سیزدهم هجری شتاب گرفت و مشهورترین کتابخانه های مدینه، بلکه مشهورترین کتابخانه های عهد عثمانی تأسیس شد و در این بُرهه از تاریخ، تعداد کتابخانه های عمومی و خصوصی مدینه از هشتاد و هشت گذشت.

اینک به معرفی و شناساندن مهمترین کتابخانه های عصر عثمانی می پردازیم که اسناد تاریخی بدان اشارت دارد:

1 ـ کتابخانه عارف حکمت
این کتابخانه، مشهورترین کتابخانه عربی است که به جهت دارا بودن نسخه های کمیاب، از گنجینه های مدینه و از کتابخانه های تراثی برجسته به شمار می رود.

مؤسس آن، احمد عارف حکمت، دانشمند ترک تبار است که نسبتش به حسین بن علی علیه السلام می رسد.

وی مدّتی عهده دار امر قضاوت در قدس، مصر و مدینه (در سال 1239 هجری) بود. همچنین مشاغل دیگری در استانبول بر عهده داشت تا اینکه در سال 1262 هجری به سمت شیخ الإسلامی منصوب شد. این منصب را نزدیک به هشت سال؛ یعنی تا سال 1270 هجری، عهده دار بود. در این سال بود که از این سمت کناره گرفت و به عبادت و دانش اندوزی روی آورد و سرانجام در سال 1275 هجری دنیا را وداع گفت.

احمد عارف حکمت پس از کناره گیری از منصب شیخ الاسلامی در سال 1270 هجری، به تأسیس این کتابخانه همّت گمارد و برای ساختمان آن در قسمت جنوبی مسجدالنبی پول فراوان فرستاد. پس از بنا و ساختمان کتابخانه، اقدام به ارسال نسخه های خطی و کتب چاپی کرد. در گردآوری کتابها و خریداری آن، اموال بسیار صرف کرد و تلاش های گسترده ای را مبذول داشت و بدین سبب نفیس ترین کتاب ها، با زیباترین خط را از نقاط مختلف گرد آورد. بر صفحه عنوانِ یکی از نسخ خطی نوشته است:

«400 جنیه طلای عثمانی برای خرید آن پرداخت کردم».

احمد عارف که مصمم بود کتابخانه اش به عنوان یک مرکز فرهنگی در خدمت نشر دانش و فرهنگ قرار گیرد، در گزینش کتابداران و کارکنان کتابخانه ها سخت گیری های ویژه داشت، و نظام نامه ای دقیق برای استفاده از کتابخانه تنظیم کرد و در جهت پشتیبانی مالی از کتابخانه، املاکی را در استانبول و مدینه وقف نمود؛ در مدینه پنج خانه وقف کرد که البته درآمد آن اندک بود. چند باغ بزرگ به مساحت 5559 ذرع وقف کرد که درآمد سالانه اش کمتر از 15 هزار جنیه طلای عثمانی نبود.

نظام نامه ای که برای بهره برداری از کتابخانه تنظیم کرد، حاوی شرایط ویژه ای بود که برخی از بندهای آن چنین است:

1ـ کتابخانه باید دارای یک مدیر و چهار کتابدار از علمای صالح، فارغ البال و خوش خلق باشد و یک خادم که وظیفه نگهبانی و نظافت را بر عهده گیرد.

2ـ کتابخانه یک ساعت پس از طلوع آفتاب گشایش می یابد و تا یک ساعت به غروب آفتاب دایر می باشد.

3ـ کتابداران موظف اند با قرائت دو جزء از قرآن، کار روزانه خود را آغاز کنند و هر روز دو نفر از کتابداران این وظیفه را بر عهده خواهند داشت.

4ـ جایز نیست هیچ دانش طلبی را از استفاده منع کرد و نمی توان کتاب را از کتابخانه خارج ساخت.

5 ـ پاکسازی کتابخانه، هر سه سال یکبار و با اِشراف قاضی مدینه صورت می گیرد.

6 ـ کتاب ها را باید ترمیم و تجلید کرد.

خلاصه، مؤسس شرایطی سخت برای انتخاب مدیر، کتابداران و بهره برداری از کتابخانه مقرر کرده بود. وی ارث بردن شغل کتابداری را منع کرده و فرمان داده بود که هر یک از کتابداران که توان انجام وظیفه را ندارد باید تعویض گردد.

در ضمن حقوقی مناسب آن روز برای کارکنان منظور کرده بود.

کتاب های این کتابخانه را تا 5404 شمارش کرده اند که برخی از آنها نسخه هایی بسیار نفیس است. کتب این کتابخانه شامل کتب شرعی، لغت و غیره می باشد.

از ویژگیهای این کتابخانه ارائه خدمات جانبی؛ از قبیل در اختیار نهادن قلم، دوات، کاغذ و... و فراهم ساختن فضای آرام و راحت برای مطالعه کنندگان بود.

2ـ کتابخانه محمودیه
این کتابخانه، چنانکه در وقف نامه آن آمده، توسط سلطان محمود دوّم، در سال 1237 هجری، در جنب مدرسه محمودیه تأسیس شد.

محمود لبیب بتنونی نویسنده «الرحلة الحجازیه» در سال 1237 هجری از این کتابخانه دیدن کرده و درباره اش گفته است:

«گر چه به پای کتابخانه عارف حکمت نمی رسد و از آن کوچک تر است و مانند آن نظام مند نیست، امّا زیبا و مرتّب است.»

تعداد کتاب های این کتابخانه را 4569 گفته اند که قریب به سه هزار آن نسخ خطی بود و برخی از آنها نسخه های کمیاب.

تونسی در کتاب «الاعلام» می نویسد:

«برخی از دانشمندان، کتابخانه های خود را وقف کتابخانه محمودیه نموده اند که یکی از آنان شیخ محمد عابد سندی، از محدّثان مشهور و دیگر، شیخ العلمای مدینه از سوی محمد علی پاشا، می باشد».

3ـ کتابخانه های مدارس
مدارس عصر عثمانی دارای کتابخانه هایی بود که در درجه نخست طلاب مدرسه از آن استفاده می کردند و در درجه دوّم عالمان و دانش طلبان. برخی از این کتابخانه ها کتاب را عاریت می دادند تا از مدرسه خارج شود، البته در برابر ضمانتی که از مراجعه کننده دریافت می داشتند.

سالنامه عثمانی فهرستی از این کتابخانه ها را، به ترتیب تعداد کتاب، بدین شرح تنظیم کرده است:

1ـ کتابخانه مدرسه بشیرآغا2063 جلد کتاب.

2ـ کتابخانه مدرسه سلطان عبدالحمید اوّل1669 جلد کتاب.

3ـ کتابخانه مدرسه عمر افندی قره باش1269 جلد کتاب.

4ـ کتابخانه مدرسه شفا1246 جلد کتاب.

5ـ کتابخانه مدرسه ساقزلی593 جلد کتاب.

6ـ کتابخانه مدرسه احسائیه461 جلد کتاب.

7ـ کتابخانه مدرسه کبرلی157 جلد کتاب.

8ـ کتابخانه مدرسه امین افندی100 جلد کتاب.

9ـ کتابخانه مدرسه حسین آقا100 جلد کتاب.

تونسی در کتاب «الاعلام» از کتابخانه های دیگری چون کتابخانه مدرسه قازانیه، کیلی ناظر و عرفانیه هم نام برده، لیکن از تعداد کتاب آن ها سخنی به میان نیاورده است. البته بدین مطلب اشاره کرده که در این کتابخانه ها کتبی جالب وجود داشت که وقف کتابخانه مدرسه شده بود.

این کتابخانه ها غالباً پس از بازگشایی مدارس تأسیس می شد و گاه زمانی طولانی میان تأسیس مدرسه و راه اندازی کتابخانه فاصله می افتاد که این به جهت فراهم نبودن کتاب بود. گرچه سالنامه دولت عثمانی از کتابخانه های دیگر مدارس فهرست و آماری ارائه نکرده لیکن به نظر می رسد، سایر مدارس نیز دارای کتابخانه بوده اند اما بدانجهت که تنها طلاب مدرسه از آن استفاده می کردند، در گزارش ها از آن یاد نشده است.

4ـ کتابخانه های شخصی
در عصر عثمانی گروهی از عالمان مدینه کتابخانه هایی داشتند که به جهت زیادیِ کتاب و داشتن کتاب های نادر زبانزد بودند.

درِ برخی از این کتابخانه ها به روی اهل علم گشوده بود و کتابداران در طول روز پاسخگوی مراجعین بودند.

یکی از این شخصیت ها امین پاشا شیخ الحرم است که پس از کناره گیری از منصب خویش، به دانش روی آورد و کتابخانه ای فراهم ساخت.

دوم از آنان شیخ عمر حمدان تونسی است که لقب «محدّث الحرمین» را داشت و کتاب هایش، که 908 جلد بود، پس از مرگش به کتابخانه عمومی مدینه ملحق شد.

دیگری سلیم بک است که طبق آمار سالنامه عثمانی 500 کتاب داشت.

به جز اینها، از عبدالغفور افندی بخاری، محمد ثروت افندی و احمد بساطی می توان یاد کرد که کتابخانه بساطی 1050 کتاب داشت.

این کتابخانه سهمی به سزا در فرهنگ عمومیِ مردمِ مدینه و نیز شخصیت مردم و اهل علم داشت.

5 ـ کتابخانه رباط ها و زاویه ها:
«رباط» مکانی بود برای اقامت مجاورین، طلاب و رهگذرانی که قصد مدینه را داشتند. برخی از این رباط ها ویژه سرزمین یا گروهی خاص بود؛ مانند رباط جبروت که از آنِ مردم حبشه بود و رباط ارناووط که به مردمان بالکان اختصاص داشت و رباط روم که ویژه مردمان آسیای میانه بود.

و برخی دیگر از رباط ها عمومی بود که همه می توانستند از آنها استفاده کنند. بسیاری از این رباط ها دارای کتابخانه هایی بود، حاوی نسخه هایی از قرآن کریم، تفاسیر، کتب حدیث و غیره، که برخی از اینها کتابخانه های عظیم بود؛ مانند کتابخانه رباط عثمان بن عفان که کتب بسیار در زمینه فقه مالکی داشت و رباط قره پا و جبروت و...

گفتنی است که بیشترین کتاب های این کتابخانه ها را، شیوخ و اهل علم مقیم در آنها وقف می کردند.

«زاویه» به جایی گفته می شد که شیوخِ صوفیه، طلاب و مریدان را به حضور می پذیرفتند و سبب رواج این زاویه ها، اقامتِ گروهی از مشایخ صوفیه و یا ورود مریدان آنها در مدینه بود.

تعدادی از این زاویه ها نام مشایخ تصوف را بر خود داشتند.

علی بن موسی مشهورترین زاویه ها را 12 عدد یادآور شده که این، همه زاویه ها نیست. کسانی که به این مکانها آمد و شد داشتند، مجالس ذکر بر پا می کردند و یا در درس مشایخ شرکت می جُستند.

بسیاری از این زاویه ها دارای کتابخانه بود و در آن نسخه های قرآن کریم، کتب تفسیر و نوشته های صوفیه وجود داشت. این زاویه ها تا پایان عصر عثمانی برقرار بود.

بخش دوم:
کتابخانه مسجد نبوی شریف(3)
کتابخانه مسجدالنبی در سال 1352 به پیشنهاد عبید مدنی مدیر اوقات مدینه تأسیس شد، و آن پیشتر در جنب باب مجیدی بود که به محل کتابخانه ها منتقل شد و در سال 1399 ه .ق. به جایگاه فعلی انتقال یافت.
محل فعلی آن جنوب قبر پیامبر و در قسمت باب عمر واقع است. این کتابخانه در دو ساختمان و هر یک دارای دو طبقه است.

در یک ساختمان نسخه های خطی و کتاب های تاریخ، جغرافیا و مرجع قرار گرفته و در ساختمان دیگر کتب فقه، اصول، علوم قرآن و علوم حدیث جای دارد. این کتابخانه دارای 1900 نسخه خطی است که تاریخ برخی از آنها به 578 هجری می رسد. بخشی از این کتابخانه، قسمت صوت است که تمام درسهای مسجدالنبی و خطبه ها از سال 1407 در آن جمع آوری گردیده و موجود است.

این کتابخانه از 5/7 صبح تا بعد از نماز عشا به مدت 14 ساعت در تمامی روزهای سال باز می باشد.

بخش سوم:
کتابخانه ملک عبدالعزیز(4)
کتابخانه ملک عبدالعزیز با مساحت 2309 متر در شرق مسجد نبوی واقع است. کلنگ این کتابخانه را ملک فیصل در محرم سال 1393 هجری به زمین زد و ملک فهد در محرم سال 1403 ه .ق. آن را افتتاح کرد.
این کتابخانه متشکّل از کتابخانه های تراثی و حاوی نسخ خطی مدینه بود که به صورت پراکنده در مدینه وجود داشت تا اینکه با ساخت و تأسیس این کتابخانه سایر کتابخانه ها بدین جا منتقل شد و در این مجموعه جدید استقلال خود را تا کنون حفظ کرده است. گفتنی است که این کتابخانه دارای پنج طبقه بدین شرح است:

1ـ زیرزمین
در این بخش، امورِ فنّیِ مربوط به نسخ خطی؛ چون تهیّه فیلم، نگهداریِ میکرو فیلم ها و ... انجام می شود.

2ـ طبقه همکف
در این طبقه، که ورودی کتابخانه نیز به شمار می رود، دفتر اطلاعات، محلّ استراحت مراجعان جای گرفته است.

در سمت راست این طبقه، مکانی برای بحث و مباحثه با قفسه های کتاب، پیش بینی شده است.

قسمت چپ این طبقه، سالن کنفرانسی است که گنجایش 400 میهمان را دارد. در همین طبقه کتابخانه نوباوگان و کودکان نیز جای گرفته است.

3ـ طبقه اوّل
در این طبقه کتابخانه قرآن کریم جای دارد. در کتابخانه قرآن، نسخه های خطی از قرآن کریم با خط های کوفی، ثلث، نسخ و مغربی موجود است و قدیمی ترین خط مربوط به سال 549 ه .ق. است که ابوسعید محمدبن اسماعیل بن محمد آن را تحریر کرده است.

حجم این نسخه از قرآن کریم 20×30 سانتی متر است و در سال 1253 ه .ق. اهدا شده است.

قرآنی با حجم 5/142×80 سانتی متر با وزن 154 کیلوگرم نیز در این کتابخانه وجود دارد، سزاست بگوییم که قرآن های خطی در محفظه های زیبا و شکیل نگهداری می شود.

در همین بخش، شمعدانی که برای روشنایی مساجد و مدارس و رباط ها استفاده می شد، نیز نگهداری می شود.

چهار لوح خطی با نگارش سلطان محمودخان و سلطان عبدالمجیدخان به خط ثلث در این کتابخانه موجود و این جملات بر آنها مکتوب است:

بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، حَسْبُنَا اللّه ُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ

إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحا مُبِینا

اَللّه ُ وَلِیُّ التّوفِیق

شش قطعه از پرده کعبه مربوط به سالهای 1348 تا 1396 هجری از سوی پادشاهان سعودی: عبدالعزیز، سعود، فیصل و خالد نیز زینت بخش آن است.

4ـ طبقه دوم
در این طبقه، که به صورت قفسه باز تنظیم شده، 26376 کتاب در موضوعاتِ علوم و معارف، فلسفه، ادیان و اسلام (شامل علوم قرآن، تفسیر، قراءات و احکام) جای گرفته است.

5 ـ طبقه سوم
در این طبقه 14 کتابخانه به صورت مستقل قرار دارد که در مجموع دارای 13460 کتاب چاپی و 6389 نسخه خطی می باشد.

عناوین این کتابخانه های مستقل، عبارت است از: محمودیّه، عبدالقادر شبلی، شیخ ابراهیم فتنی، آل صافی، ساقزلی، عمر حمدان، کتبی، عرفانیه، قازانیه، احسانیه، رباط عثمان، رباط جبرت، رباط قره باش و رباط کیلی ناظر.

کتابخانه شیخ عارف حکمت نیز به صورت موقّت در مکتب عبدالعزیز نگهداری می شود. در این کتابخانه 21 پارچه طلاباف وجود دارد که ده قطعه آن در کتابخانه قرآن است.

گفتنی است این کتابخانه فهرست چاپ شده ندارد و همچنین دارای نظام رایانه ای نیست. البته به گفته یکی از کتابداران، در حال ثبت و طراحی سیستم رایانه ای هستند.

این کتابخانه، بجز روزهای پنجشنبه و جمعه، در ایام هفته در وقت اداری صبح باز است.

به گفته مدیر این کتابخانه، مراجعه کنندگان بیشتر کسانی هستند که در حال تهیّه پایان نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری می باشند، همچنین استادان و پژوهشگران، بخشی دیگر از مراجعه کنندگان را تشکیل می دهند.(5)

پی نوشتها:

1 ـ این قسمت ترجمه ای است آزاد، از صفحات 105ـ112، جلد سوم کتاب: التاریخ الشامل للمدینة المنورة، د. عبدالباسط بدر، الطبعة الأولی،1414 ه .ق. ـ 1993م.، المدینة المنورة.

2 ـ عهد عثمانی عبارت است از اوایل قرن دهم هجری که سلطان سلیم حجاز را تحت سیطره خود درآورده تا زمانی که آل سعود به حکومت دست یافتند.

3 ـ در این گزارش از مجله المنهل، شماره 499، سال 1413، ص 228 و 229 استفاده شده است.

4 ـ در این گزارش از کتاب: التاریخ الشامل للمدینة المنورة، ج3، ص262 و 263 و نیز مجله المنهل، شماره 499، سال 1413، صص 234 ـ 230 استفاده شده است.

5 ـ جهت آگاهی بیشتر فهرستی از منابعی که در معرفی کتابخانه های مدینه تدوین شده شناسانده می شود:

الف: کتب

1 ـ التاریخ الشامل للمدینة المنورة، د. عبدالباسط بدر، الطبعة الاولی، 1414 ه .ق. ـ 1993م.، ج3، صص112ـ 105

2 ـ المدینة المنورة فی القرن الرابع عشر، احمد سعید بن سلیم، الطبعة الاولی، 1414 ه .ق. ـ 1993م.، صص 130ـ 128

ب: مقالات

1 ـ مکتبة المسجد النبوی، مجلة المنهل، شماره 499، سال 1413 ه .ق.، ص 228

2 ـ مکتبة ملک عبدالعزیز، مجلة المنهل، شماره 499، سال 1413 ه .ق.، ص 230

3 ـ المدینة المنورة المنتدیات و المکتبات الخاصة، مجلة المنهل، شماره 499، سال 1413 ه .ق.، ص222

4 ـ المکتبات فی جزیرة العرب، سال 2 (1388ق)، شماره 10، صص 907ـ893

5 ـ المکتبات العامة فی المدینة المنوره، مجلة عالم الکتب، مجلد2 (سال 1401ق)، شماره 2، صص266-263

6 ـ مکتبة عارف حکمت، جملة الفیصل، شماره 212، سال 1415 ه .ق.، ص 118

7 ـ مکتبة عارف حکمت، جملة الزهراء، ج 5، شعبان سال 1344، ص 474

8 ـ مکتبة عارف حکمت، جملة الزهراء، ج 5، شوّال سال 1344، ص 636

9 ـ مکتبة شیخ الإسلام عارف حکمت، جملة العرب، مجلد 3، سال 1388، ص 243

10 ـ مکتبات المدینة المنورة فی العهد العثمانی، مجلة کلیة الشریعة و الدراسات الإسلامیة بجامعة امّ القری، سال 3 (1397 ه .ق.)، شماره 2، ص 7ـ16

ج: پایان نامه

1 ـ المکتبات العامة بالمدینة المنورة ماضیها و حاضرها، حمادی علی محمّد التونسی، رسالة ماجیستر، جامعة ملک عبدالعزیز، سال 1401 ه .ق.، ص 260 این رساله در مکتبه عبدالعزیز، در مدینه در قسمت کتابخانه عارف حکمت موجود است.