مجله  میقات حج  زمستان 1377، شماره 26 

نویسنده : مهدی مهریزی
44
یکی از واجبات حج، در روزهای اقامت حاجیان در منا، سنگ زدن به سه ستون ویژه است، که در اصطلاح فقهی، به آن «رمی جمار» گویند.

امروزه با ازدحام و انبوهی حاجیان در ایام حج، انجام این عمل با مشکلات بزرگی روبرو است، به طوری که در موارد بسیاری، حتّی آسیب های جسمانی به دنبال دارد!

طرح توسعه محل رمی و پیرامون آن، گر چه بخشی از مشکلات را برطرف ساخته، لیکن انجام این وظیفه عبادی همچنان مشکلاتی به همراه دارد و دشواری آن به ویژه برای حاجیان شیعه افزون تر است؛ چرا که از ظاهر فتوای فقیهان شیعه، استفاده می شود که برخورد و اصابتِ سنگ به مَعْلَم و نشانه شرط است و پرتاب سنگ و افتادن آن در کنار نشانه ها و ستونها کافی نیست. گفتنی است که در این نوشتار بحثی فقهی درباره مسأله اصابت سنگ ها به ستون ها صورت می پذیرد و به این پرسش که: «آیا اصابت و برخورد سنگ ها به نشانه لازم است؟ یا این که پرتاب سنگ به طرف نشانه ها و افتادن سنگ در اطراف آن کفایت می کند؟» پاسخ داده می شود.

مدعای این مقاله آن است که: در رمی اصابت به نشانه ها لازم نیست بلکه آن چه شرط است، پرتاب سنگ به طرف نشانه ها و قرار گرفتن سنگ بر اطراف آن ها است و نباید سنگ ها از این دایره خارج گردد.

بررسی مباحث مربوط به این موضوع، در دو بخش صورت می گیرد: ابتدا نظریه طرفداران اصابت به نشانه ها وتبیین مستندات آنها بازگو می شود و آنگاه مدعای این مقاله شرح داده شده، به شواهد و مستندات آن پرداخته می شود:

نخست: نظریه اصابت به نشانه ها
طرفداران این نظریه بر این باورند که باید سنگ ها به سمت جمره پرتاب شود و به بنای مخصوص یا محل آن اصابت کند، اگر به بنا یا محل آن ـ در صورت نبود بِنا ـ اصابت نکند، رمی انجام نشده است.

برای اثبات این رای، به دو دلیل استناد می کنند:

1 ـ اگر اصابت نکند رمی صادق نیست، بدین معنا که اصابت مقوّم رمی است و بدون آن تکلیف امتثال نمی شود.(1)

2 ـ استناد به صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام .(2)

«وَاِن رمیتَ بِحِصاة فوقَعَتْ فی محمِلٍ فَاَعِد مکانها، فان هیَ أصابت انساناً أو جَمَلاً ثمّ وقعت علی الجمار أجزاک».(3)

«اگر سنگی پرتاب کردی و در محملی قرار گرفت، دوباره سنگی دیگر پرتاب کن و اگر به انسان یا شتری اصابت کرد اما پس از آن بر جمار قرار گرفت کفایت می کند.»

نکته ای که در تبیین این نظریه باید روشن شود، این است که: «جمره» به چه معناست و بر کجا اطلاق می شود؟ گفتنی است این امر در بسیاری از کتب فقهی مسکوت مانده است.

شهید اول معتقد است که: جمره، بنای مخصوص یا محل و جایگاه آن است، آنجا که ریگ ها جمع می شود:

«و الجمرة اسم لموضع الرمی و هوالبناء أو موضِعِه ممّا یجتمع من الحصی، و قیل هیَ مجتمع الحصی لا السائل منه و صرّح علیّ بن بابویه بأنّه الأرض.»(4)

محل گرد آمدن ریگ ها است نه آنچه از آن برآمده.»

علیّ بن بابویه تصریح کرده است که جمره «زمین» است.

اما فاضل هندی در کشف اللثام بر این عقیده است که جمره نام بنای مخصوص (ستون) است و اگر بنا و ستون نباشد، بر محل آن جمره گویند:

«و یجب اصابة الجمرة بها، فلایکفی الوقوع دونها، و هیَ المیل المبنی أو موضعه اِنْ لم یکن».(5)

«واجب است ریگ به جمره اصابت کند و افتادن در کنار آن کافی نیست و جمره عبارت است از بنای مخصوص یا جای آن، اگر بنا نباشد.»

نویسنده مدارک الأحکام رأی کشف اللثام را تأیید می کند و می گوید: باید سنگ ها به بنا اصابت کند و اگر بنا وجود نداشت، اصابت به محلّ آن کافی است:

«و ینبغی القطع باعتبار اصابة البناء مع وجوده لأنه المعروف الآن من لفظ الجمرة و لعدم تیقّن الخروج من العهدة بدونه اما مع زواله فالظاهر الإکتفاء بإصابة موضعه».(6)

«سزاوار است قطع پیدا کنیم که برخورد ریگ ها به بنا لازم است؛ زیرا امروزه همین مطلب شناخته شده و معروف از واژه «جمره» است. و بدون آن یقین حاصل نمی شود که تکلیف امتثال گشته است. آری اگر بنا نباشد می توان بر حسب ظاهر به اصابت ریگ به محل جمره اکتفا کرد.»

صاحب جواهر پس از نقل این دو رأی و نظریه، نظر شهید را ترجیح داده، می نویسد:

«...و الیه یرجع ما سمعته من الدروس و کشف اللثام اِلاّ أنّه لاتقیید فی الأول بالزوال و لعلّه الوجه لاستبعاد توقف الصدق علیه و یمکن کون المراد بالمحل بأحواله التی منها الارتفاع ببناء أو غیره أو الانخفاض».(7)

«آنچه از دروس و کشف اللثام نقل شد به آنچه ما گفتیم اشارت دارد، البته در دروس اصابت به محل منوط و مشروط به نبودنِ بنا نیست و همین نظر پسندیده است؛ چرا که بعید می نماید صدق رمی متوقف بر اصابت به بنا باشد.

گفتنی است که احتمال دارد مراد از جمره محل و حوالی آن باشد از بنا گرفته تا پستی های اطراف.»

از اینها معلوم می شود که دلیل شرعی یا تاریخی بر تعیین مراد از جمره در دست نیست، روشن نیست که آیا:

ـ مراد از «جمره» بنا و نشانه هایی است که امروزه به چشم می خورد؟

ـ بنا و محل آن ـ هر دو ـ را جمره گویند؟

ـ وسعت آن تا چه مقدار و اندازه است؟ ـ آیا مقداری که امروزه دیده می شود توسط پیامبر و ائمه علیهم السلام تعیین شده یا اینکه به مرور زمان توسعه یافته است؟

ـ اگر وضع شرعی ندارد، چرا نتوان بیش از این توسعه داد؟

ـ و بالاخره قطر نشانه ها تا چه اندازه می تواند باشد؟ آیا تعیین شرعی دارد؟

روشن است که هیچ یک از این پرسشها در نصوص، مورد تعیین و تأیید قرار نگرفته است؛ از این رو فقیهان نیز به سکوت از آن گذشته یا سخنانی مجمل و بی سند در تفسیر آن ارائه کرده اند.

دوم: نظریه عدم تعیّن اصابت به نشانه ها
به نظر ما برای امتثال تکلیف رمی، باید سنگ با قصد به طرف محل پرتاب شود و در نهایت به مَعْلَم ها اصابت کند یا بر زمین اطراف مَعْلَمْ قرار گیرد و بیش از این برای امتثال لازم نیست؛ به تعبیر دیگر چند امر باید تحقّق یابد:

1 ـ قصد

2 ـ پرتاب، یا آنچه در عربی بدان قذف و القا گفته می شد.

3 ـ وقوع سنگ بر زمین اطراف معلم و نشانه، یا اصابت به نشانه ها.

امر اول و دوم از معنای رمی به دست می آید؛ زیرا در لغت، رمی را چنین معنا کرده اند:

«رمَی الشی ء رمیاً؛ ألقاه».(8)

«رمی کرد؛ یعنی افکند.»

در این معنا «قصد و افکندن» نهفته است، از این روی انداختن بدون توجه و از سر غفلت را رمی نمی گویند، چنانچه گذاشتن سنگ و ریگ را نیز رمی نخوانند.

امر سوم از احادیث و روایات به دست می آید:

1 ـ محمد بن یعقوب، عن علی بن ابراهیم، عن أبیه و محمد بن اسماعیل، عن فضل بن شاذان، عن صفوان، عن معاویة بن عمار، عن أبی عبداللّه علیه السلام ... قال: «وَاِن رَمَیْت بحصاة فوقعت فی محمل فَاَعِد مکانها فان هی اصابت انساناً أو جَمَلاً ثمّ وقعت علی الجمار أجزاک».(9)

امام صادق: در ضمن حدیثی فرمود: «اگر ریگی پرتاب کردی و در محملی قرار گرفت، ریگی دیگر پرتاب کن و اگر به انسان یا شتری اصابت کرد اما پس از آن بر جمار قرار گرفت، کفایت می کند.»

2 ـ فقه الرضا: «فان رمیت و رفعت فی محمل وانحدرت منه الی الأرض اجزأت عنک و اِنْ بقیت فیالمحمل لم یجز عنک وارم مکانها اخری».(10)

در فقه الرضا آمده است: «اگر سنگی پرتاب کردی و بر محملی برخورد و از آن کمانه کرد و بر زمین افتاد کفایت می کند، اما اگر در محمل قرار گرفت مجزی نیست و سنگی دیگر به جای آن پرتاب کن.»

3 ـ فقه الرضا: «و اِن رمیت بها فرفعت فی محمل أعد مکانها و ان اصاب انسانا ثَمّ و جَمَلاً ثُمّ وقعت علی الأرض أجزأه».(11)

در فقه الرضا آمده است: «اگر سنگریزه ای پرتاب کردی و در محملی قرار گرفت، به جای آن سنگی دیگر پرتاب کن و اگر به انسان یا شتری که در محل است اصابت کرد ولی بر زمین افتاد کفایت می کند.»

4 ـ محمد بن یعقوب عن عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن أحمد بن محمد، عن عبدالکریم بن عمرو، عن عبدالأعلی، عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: «قلت له: رجل رمی الجمرة بستّ حصیات و وقعت واحدة فی الحصی قال یعیدها اِن شاء من ساعته و ان شاء من الغد اذا أراد الرمی و لا یأخذ من حصی الجمار قال و سألته عن رجلٍ رمی جمرة¨ العقبة بستّ حصیات و وقعت واحدة فی المحمل قال یعیدها.»(12)

عبدالاعلی می گوید: «به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم مردی با شش ریگ جمره را رمی کرد و یکی از ریگ ها در سنگ ها افتاد (ظاهرا محلی جدای از جمره منظور است یا ریگِ دورتر از محل جمره) امام صادق فرمود: دوباره پرتاب کند، در همان لحظه یا در وقتی دیگر، و از سنگ جمره ها برای رمی استفاده نکند.

عبدالاعلی می گوید: پرسیدم مردی جمره عقبه را با شش ریگ رمی کرد و ریگ هفتم در محملی قرار گرفت (وظیفه اش چیست؟) گفت: دوباره پرتاب کند.»

در این احادیث آنچه مانع به شمار آمده، آن است که سنگ ها بر زمین قرار نگیرد، بلکه بر روی انسان، حیوان، محمل و یا محلّ جدای از مکان جمره قرار گیرد. بنابراین، اگر سنگ ها بر زمینی که آن را جمره گویند واقع شود، تکلیف امتثال شده است. و چنانکه در پایان بخش نخست بیان شد، هیچ دلیل شرعی یا تاریخی بر لزوم وجود مَعْلَمْ و نشانه در دست نیست البته منعی هم در بودنش وجود ندارد و لیکن امتثال تکلیف دایر مدار برخورد به این نشانه ها نیست، نشانه هایی که امروزه نصب شده است.

برای روشن شدن بیشتر این رأی، به شواهدی که از لابلای نصوص دینی و فتاوای فقها استخراج شده، اشاره می کنیم:

1 ـ معنای عرفی و لغوی رمی، همانگونه که بدان اشارت رفت، پرتاب با قصد است. در معنای آن اصابت به مَرمی ملحوظ نیست،از این رو صحیح است به نحو حقیقت گفته شود: رَماهُ فَلمْ یُعصب.

بر این پایه کسانی که ـ مانند آیة اللّه خویی رحمه الله ـ از معنای رمی «اصابت» را استخراج کرده اند، قابل دفاع نیست، بلی بر پایه روایات ذکر شده، وقوع و افتادن بر زمین شرط شده است اما دلیل شرعی به فراتر از آن دلالت ندارد.

2 ـ جمره معنای شرعی ندارد و در هیچ نصی معنا نشده است تا به استناد آن بتوان تعیین مراد کرد، و معنای آن در کتب لغت چنین آمده است:

«کلّ شی ء جمعته فقد جمرته و منه الجمرة و هی مجتمع الحصی بمنی فکلّ کومة من الحصی جمرة و جمرات منی ثلاث بین کلّ جمرتین نحو غلوة سهم».(13)

«هر چه را که جمع کردی می گویند جمر کردی و از همین ماده جمره مشتق است و معنای آن محل جمع شدن ریگ ها در منا است. از این رو به هر توده از ریگ ها، جمره گویند. جمرات منا سه تا است و فاصله هر جمره با جمره دیگر یک پنجم کیلومتر می باشد.»

«والجمرة واحدة جمرات المناسک و هی ثلاث جمرات یرمین بالجمار و الجمرة الحصاة.»

«جمره مفرد جمراتِ مناسک حج است. جمرات حج سه تا است که با سنگ ریزه ها رمی می شوند. جمره به معنای ریگ ریز نیز می باشد.»

از این رو جمره نام محل است و در معنای آن بنای مخصوص یا معلم و نشانه مأخوذ نیست بلکه به روایات نیز می توان استشهاد کرد که جمره نام محل است، زیرا چنین تعبیر شده است:

«وقعت علی الأرض»

«اگر سنگ بر زمین قرار گرفت، رمی انجام شده است.»

از این رو مَعْلَمْ و نشانه، آن گونه که امروز مشاهده شود، سابقه ای ندارد و اگر برآمدگی بوده در حد جمع شدن ریگ ها است نه بیش از آن.

بنابراین ملاک رمی وقوع سنگ بر زمین است که آن را جمره گویند و اگر برآمدگی دارد، افتادن بر آن، یا برخورد بدان یا بر اطراف آن مجزی خواهد بود.

3 ـ در روایت ها به ویژه صحیحه معاویة بن عمار حرف «عَلی» به کار رفته که معنای استعلا و افتادن از بالا به پایین در آن نهفته است؛ «ثمّ وقعت عَلَی الجمار، وانحدرت منه عَلَی الأرض، وقعت علی الأرض».

جالب توجه است که در صحیحه معاویة بن عمار سه صورت فرض شده که هر یک با تعبیری ویژه بیان گردیده است:

1 ـ فَوَقَعَتْ فی محمل.

2 ـ أصابت انسانا أو جملاً.

3 ـ وقعت علی الجمار.

نسبت به محمل که حالت ظرف دارد «فی» استعمال شده است. در مورد انسان و شتر که حالت عمودی دارد «اصابه» بدون حرف تعدیه به کار رفته و نسبت به زمین (به تعبیر دیگر جمار) از «علی» استفاده شده است.

اگر آنچه که امروزه به صورت نشانه و معلم نصب شده، ملاک اصابت بود، نمی بایست از واژه «عَلی» استفاده گردد.

بنابراین اصابت سنگ ها به نشانه ها، دلیل شرعی ندارد و وقوع بر زمین کافی است؛ زیرا شاهد تاریخی بر وجود چنین نشانه هایی در عصر تشریع در دست نیست چنانکه در نصوص روایی نیز بدان اشاره نشده است.

4 ـ پرسشهای حاجیان از ائمه علیهم السلام این است که اگر سنگ پس از پرتاب در محملی قرار گرفت یا به انسان و شتری اصابت کرد وظیفه چیست؟ با آنکه مَعْلَمْ و نشانه ای بود که می بایست سنگ ها بدان اصابت کند، باید اولین سؤال این باشد که: اگر به نشانه ها اصابت نکرد وظیفه چیست؟

روایت هایی که در ذیل شاهد سوم نقل شد، گویای این مطلب است.

5 ـ در احادیث متعدد نقل شده که پیامبر و امامان سواره رمی می کردند و فقیهان از این گروه روایات، جواز رمی سوار را برداشت کرده اند، بدیهی است اگر نشانه ای بود که باید بدان اصابت کند، علی القاعده چنین امری به آسانی حاصل نمی گشت.

«محمد بن الحسن باسناده عن سعد بن عبداللّه، عن احمد بن محمد بن عیسی انه رأی اباجعفر الثانی علیه السلام رمی الجمار راکبا»(14)

«محمد بن عیسی گوید: امام جواد علیه السلام را دید که سواره رمی جمار می کرد.»

«و عنه عن محمد بن الحسین عن بعض اصحابنا عن أحدهم علیه السلام فی رمی الجماران رسول الله رمی الجمار راکبا علی راحلته».(15)

«از یکی از معصومین نقل شده که رسول خدا سواره رمی می کردند.»

«و عنه عن ابی جعفر عن عبدالرحمن بن ابی نجران انه رأی اباالحسن علیه السلام رمی الجمار و هو راکب حتی رماها کلها.»(16)

«عبدالرحمن فرزند ابی نجران می گوید: امام رضا علیه السلام را دید که سواره، جمره ها را رمی کرد.»

6 ـ در روایات متعددی فاصله گرفتن از جمره عقبه مقدار ده تا پانزده ذراع توصیه شده و فقیهان حکم به استحباب آن کرده اند. طبیعی است که اگر اصابت به معلم شرط بود این کار به دشواری انجام می گرفت.

محمد بن یعقوب عن علی بن ابراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن معاویة بن عمار عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: «...ولیکن فیما بینک و بین الجمرة قدر عشرة اذرع أو خمسة عشر ذراعا».(17)

امام صادق علیه السلام فرمود: «فاصله میان تو و جمره به اندازه ده یا پانزده ذراع باشد.»

فقه الرضا: «و تقف فی وسط الوادی مستقبل القبلة و یکون بینک و بین الجمرة عشر خطوات أو خمس عشرة خطوة».(18)

«در وسط درّه می ایستی، در حالی که رو به قبله ایستاده ای و فاصله میان تو و جمره ده یا پانزده قدم می باشد.»

7 ـ در فتاوی فقیهان توصیه شده که هفتاد ریگ از مشعرالحرام گردآوری شود. و این عدد به میزان سنگ هایی است که حاجی بدان نیازمند است؛ چرا که در روز دهم باید جمره عقبه را رمی کند و هفت سنگ لازم است و روز یازدهم و دوازدهم و نیز سیزدهم (برای کسانی که شب بیتوته کرده اند) هر یک بیست و یک عدد لازم است که جمعا می شود هفتاد. این نشان می دهد که حاجی می تواند به آسانی رمی را انجام دهد وگرنه مناسب بود توصیه شود مقداری بیش از نیاز سنگ گردآوری کند.

به تعبیر دیگر، این توصیه با این فرض سازگاری دارد که به آسانی انجام تکلیف ممکن است اما آنچه شاهدش هستیم بسیاری از افراد نمی توانند با صد ریگ نیز رمی را به جا آورند، چه رسد به هفتاد ریگ.

محقق در شرایع می گوید:

«اذا وردالمشعر استحب له التقاط الحصی منه و هو سبعون حصاة».(19)

«هنگامی که وارد مشعر شد مستحب است از آنجا سنگریزه جمع کند و تعداد آن هفتاد است.»

شهید اول در دروس نیز همین تعبیر را دارد.(20)

فقیهان معاصر نیز چنین فتوا داده اند که:

«مستحب است سنگریزه هایی را که در منا رمی خواهد نمود، از مزدلفه بردارد و مجموع آن هفتاد دانه است.»(21)

8 ـ در فتاوی فقیهان تا زمان شهید اول اشاره ای به مَعْلَم و نشانه نیست؛ یعنی آنها سخن از رمی جمره آورده اند و قرائنی در کلام آنان است که با نظریه مختار سازگار است.

بیشتر آنان پس از رمی، تعبیر «ثمّ وقعت علی الجمرة» آورده اند که نشان دهنده افتادن سنگ بر زمین و محل است نه اصابت به بنای عمودی.

برای نمونه می توان از این فقیهان نام برد: ابوالصلاح حلبی،(22) ابن برّاج،(23) ابن راوندی،(24) ابن حمزه،(25) ابن ادریس.(26)

فقیهان دیگری نیز از اصل وارد مسأله نشده و سکوت اختیار کرده اند: مانند: محقق،(27) ابن سعید حلبی،(28) علامه،(29) شیخ طوسی،(30) سلّار،(31) سید مرتضی (32) و شیخ صدوق.(33)

شهید اول در دروس نخستین فقیهی است که به نشانه و مَعْلَم اشاره دارد و جمره را به بنا یا محل آن، معنا می کند و اصابت سنگریزه ها را به هر یک کافی می داند.

در دوره های بعد، برخی فقیهان اصابت به بنا و ستون را شرط کردند، مانند فاضل هندی در کشف اللثام و صاحب مدارک، چنانکه پیشتر آوردیم و در این خصوص این شهرت می تواند قرینه و شاهدی بر این تلقی شود.

9 ـ فقیهان اهل سنت در این باره یا سکوت اختیار کرده اند و یا اینکه قرینه ای در کلامشان دیده می شود که با نظریه مختار سازگار است. شافعی می گوید: رمی زمانی مجزی است که به مرمی اصابت کند وی هیچ توضیح دیگری نداده است.(34)

حنیفان فتوا داده اند که:

«فان رماهاو نزلت علی رجل أو جمل فان وقعت بنفسها بقرب الجمرة جاز، اَمّا ان وقعت فی مکان بعید عن الجمرة فانّها لاتجزئه و یرمی غیرها وجوبا».(35)

«اگر ریگ را پرتاب کرد و بر مردی یا شتری فرود آمد و سپس خود به خود به نزدیکی جمره افتاد مجزی است. اما اگر در مکانی دور از جمره قرار گیرد، کفایت نمی کند و باید دوباره پرتاب کند.»

حنابله گفته اند:

«... ولو رمی حصاة و وقعت خارج المرمی ثمّ تدحرجت حتی سقطت فیه اجزأته و کذا اِن رماها فوقعت علی ثوب انسان فسقطت فی المرمی و لو بدفع غیره اجزأته ایضا.»(36)

«اگر ریگی پرتاب کرد و در خارج تیررس قرار گرفت و سپس غلتید و بر تیررس واقع شد کفایت می کند، همچنین اگر ریگ را پرتاب کرد و بر لباس انسانی واقع شد و در تیررس قرار گرفت، گرچه با فشار خارجی باشد، مجزی خواهد بود.»

مالکیان در این زمینه نظری ابراز نکرده اند.

خلاصه سخن اینکه، در نصوص شرعی و فتاوای فقیهان گذشته و متقدم، شاهد و دلیلی نمی یابیم که اصابت ریگ به نشانه، آن گونه که امروزه برداشت می شود، الزامی باشد بلکه شواهد و قرائنی گویای آن است که می شود امتثال این تکلیف آسان تر از آنچه مرسوم است صورت گیرد.

پی نوشتها:

1 ـ المتعمد فی شرح مناسک الحج، ج5، ص189

2 ـ جواهر الکلام، ج19، ص105 ؛ المعتمد فی شرح مناسک الحج، ج5، ص189

3 ـ وسائل الشیعه، ج14، ص61، باب6 من ابواب رمی جمرة العقبه، ح1؛ جامع الأحادیث، ج12، ص26

4 ـ الدروس الشرعیه، ج1، ص428

5 ـ کشف اللثام، ج6، ص114

6 ـ مدارک الاحکام، ج8، ص8 و 9

7 ـ جواهرالکلام، ج19، ص107

8 ـ تاج العروس، ج19، ص475 ؛ القاموس، ج4، ص338

9 ـ الکافی، ج4، ص475، ب175، ح5 ؛ وسائل الشیعه، ج14، ص61، ح1

10 ـ مستدرک الوسائل، ج10، ص71، ب6، ح1

11 ـ همان.

12 ـ الکافی، ج4، ص474، ب474، ح3؛ وسائل الشیعه، ج14، ص61، ح2 و ص269، ح3؛ جامع احادیث الشیعه، ج12، ص26

13 ـ مصباح المنیر، ج1، ص133

14 ـ وسائل الشیعه، ج14، ص62، ب8، ح1

15 ـ همان، ح2

16 ـ همان، ح3

17 ـ وسائل الشیعه، ج14، ص58، ب3، ح1

18 ـ مستدرالوسائل، ج1، ص69، ب3، ح1

19 ـ شرایع الاسلام، ج1

20 ـ الدروس الشرعیه، ج1، ص428

21 ـ مناسک حج، ص362، فتاوی امام و حواشی مراجع.

22 ـ ینابیع الفقهیه، ج7، ص208

23 ـ همان، ص264

24 ـ همان، 338

25 ـ همان، ج8، ص442

26 ـ همان، ص511، 512

27 ـ همان، ج8، ص35.

28 ـ همان، ص715

29 ـ همان، ص756

30 ـ همان، ج7، ص199

31 ـ همان، ص243

32 ـ همان، ص107 و 128

33 ـ همان، ص36 و 55 و 58

34 ـ الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص767

35 ـ همان، ص677

36 ـ همان، ص678