ورزش و مردم
حضور همه‌جانبه ورزش، چنان در تمام عرصه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی گسترده شده است که اندیشمندان و محققان در اکثر شاخه‌های دانش، سعی می‌کنند آن را موضوع مطالعه خود قرار دهند. کندال بلانچارد، نویسنده کتاب «مردم‌شناسی ورزش» می‌کوشد از دیدگاه علم مردم‌شناسی به بررسی ورزش و بازی بپردازد. اهمیت این پژوهش سبب شد تا کتاب و فصول آن را با تأمل بیشتری بررسی کنیم.
ورزش و بازی به عنوان یکی از پدیده‌های جهان مدرن و ماقبل از آن، با تبلور در اشکال فردی و گروهی، نه تنها به عنوان عامل تفریح و سرگرمی بلکه به عنوان عاملی برای شادابی روح و نشاط جسم، جایگاه مهمی را در فرهنگ‌ها به خود اختصاص داده است. به گفته مرتضی رضوانفر، رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی، اهمیت بعد اجتماعی ورزش در جهان معاصر سبب شده است با «مفاهیمی چون تداخل فرهنگی، دهکده جهانی، فستیوال‌های فرهنگی، عاملیت کارناوال، صنعت و تبلیغ» گره بخورد.
مردم‌شناسی چیست؟
کندال بلانچارد می‌گوید: «مردم‌شناسی از واژه یونانی anthro pologo برگرفته شده و به معنای «مطالعه انسان» است. این رشته، که جامع‌ترین رشته علوم اجتماعی است، به هر جنبه قابل تصور رفتار انسانی در گذشته، حال و آینده می‌پردازد.ص59»از شاخه‌های مردم‌شناسی می‌توان به مردم‌شناسی زیستی، باستان‌شناسی، زبان‌شناسی و مردم‌شناسی فرهنگی اشاره کرد اما کندال بلانچارد بر این نظر است که «مردم‌شناسانی که ورزش را مطالعه می‌کنند از هر یک از چهار زیررشته مردم‌شناسی استفاده می‌کنند.ص59»
جایگاه ورزش و بازی در تاریخچه مردم‌شناسی
در مردم‌شناسی ورزش «یک فعالیت بازی‌گونه تعریف شده است که دارای قوانین و عناصر رقابتی است و با مجموعه‌ای از فعالیت‌های فیزیکی همراه می‌گردد و در تاریخچه مردم‌شناسی به نام «بازی‌ها» (games) عنوان‌بندی می‌شود.ص69»
سر ادوارد بورنت تایلر (Sir Edward B.Tylor) که به پدر مردم‌شناسی ملقب است، از اولین مردم‌شناسانی بود که به اهمیت مفهوم بازی پی برد، او فهمید که «برخی از فعالیت‌ها مانند وقایع ورزشی، ممکن است برای مردم‌شناسان راه‌هایی به سوی کشف ماهیت ارتباط فرهنگی در دوره ماقبل تاریخ به وجود بیاورند.ص70»
مردم‌شناسی ورزش
کتاب «مردم‌شناسی ورزش با سخنانی از مرتضی رضوانفر، رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی آغاز می‌شود و دربردارنده مقدمه‌ای در بیست و نه صفحه از علیرضا حسن‌زاده یکی از مترجمان کتاب است. او پس از مروری بر مطالعات گوناگون مردم‌شناسی ورزش از دو دوره عمده که شامل 1ـ مطالعه ورزش‌های اولیه و چیرگی نظریه اشاعه 2- افزوده شدن مطالعه بازی‌ها و ورزش‌های مدرن و طرح مفهوم هم‌پوشانی و تداخل فرهنگی.ص17» است، به اختصار سخن می‌گوید. غیر از سر ادوارد بورنت تایلر، پدر مردم‌شناسی در جهان، می‌توان به جیمز مونی، کولین، فون کارل وُله، ملکوم ارث، کلیفورد گیرتز، نوربرگ، آلیس چسکا، ویتنی، و‌کندال بلانچارد نویسنده کتاب مردم‌شناسی ورزش، اشاره کرد که به عنوان افرادی در این شاخه پژوهش‌هایی را در طی سالیان مختلف انجام داده‌اند.
مردم‌شناسی ورزش در ایران
علیرضا حسن‌زاده در این قسمت می‌کوشد علاوه بر بررسی مردم‌شناسی ورزش در ایران، به اهمیت ورزش به دلیل درهم‌تنیدگی با مفهوم هویت بپردازد. «از یکسو گره خوردن مفهوم ورزش و هویت را می‌توان از چشم‌اندازی که کلیفورد گیرتز می‌گشاید، موردتوجه قرار داد و از سوی دیگر جوامع قومی و فولک در ایران با ورزشها و بازیهای محلی خویش به تعریف هویت خود دست می‌یازند: سوارکاری ترکمن‌ها، لانند بازی و کشتی گیله‌مردی گیلک‌ها، لوچومازندرانی‌ها، چوخه خراسانی‌ها و...ص23» پیشینه مطالعه مفهوم بازی و ورزش در غرب به سده هیجدهم باز می‌گردد در حالیکه پیشینه مطالعه این مفهوم در ایران صرفاً به چند دهه اخیر محدود می‌شود. با این حال مفهوم ورزش در ایران عمیقاً با مفهوم هویت گره خورده است. «از یکسو ورزش‌های باستانی‌ای چون ورزش پهلوانی، چوگان و... ما را به سوی گذشته‌های دور بازی برد و از سوی دیگر کارکرد هویت‌ساز ورزش‌هایی چون کشتی و فوتبال، اهمیت ورزش را افزون‌تر می‌سازد. اگر کشتی ایرانی در تداوم ورزش باستانی با کارکردهای آیینی همراه بوده است و تعریفی سنتی از هویت ایرانی را در بردارد، فوتبال ما را گاه با مفهوم بلوغ در نوجوانان ایرانی، درک فضای بیرونی، آشنایی با هویت‌سازی‌های گروهی، برابری آیینی برای زنان و از سوی دیگر، نشانه‌هایی از پیدایی نخستین صورت‌های آیین‌های سکولار در رفتارهای کارناوالی مواجه می‌کند.ص23» مطالعات ورزش و بازی در ایران شامل سه بخش است الف) مطالعات ورزش با تاکید بر اهمیت پیشینه اساطیری، مدنی و اخلاقی ب) مطالعات بازی و ورزش با توجه به گردآوری بازیهای محلی در سطح جوامع فولک و محلی ج) مطالعات روشمند و علمی بازی و ورزش. حسن‌زاده در این بخش علاوه بر توضیح این ویژگی هر کدام از انواع مطالعات ورزش و بازی در ایران به ارائه نمونه‌هایی از پژوهشهای صورت‌پذیرفته، می‌پردازد.
جایگاه مردم‌شناسی در مطالعه ورزش
برایان ساتون ـ اسمیت، روانشناس، مدرس، پژوهشگر، مشاور و محقق بنیاد فولبرایت در پیشگفتارش بر کتاب می‌گوید: «وقتی نوبت به توضیح بازی و ورزش می‌رسد، مردم‌شناسی امتیاز خود را بر اغلب رشته‌های دیگر آشکار می‌کند، زیرا مردم‌شناسی با مطالب ناآشنا و نامأنوسی سروکار دارد که با پندارهای امروزی ما در قرن بیستم بی‌تناسب‌اند.ص47» شاید، یکی از اولین خصیصه‌هایی که در مورد فوتبال به ذهن ما می‌رسد، اختیاری و تفننی بودن آن است اما برایان ساتون ـ اسمیت درباره همین موضوع می‌گوید: «در حالی که به نظر انسان معاصر، بازی نوعاً اختیاری، غیرجدی و تفننی است، در این کتاب نمونه‌های متعددی از فرهنگهای دیگر ارائه می‌شود که در آنها بازی اجباری، بسیار جدی، و محاط در زندگی کاری است.ص47»
اهمیت شناخت ورزش از دیدگاه مؤلف
کندال بلانچارد می‌گوید: « شناخت ورزش در مقام سنتی اجتماعی و یکی از عناصر سازنده فرهنگ برای مشارکت آگاهانه در جامعه دموکراتیک امروزی اهمیت زیادی دارد. ورزش در آمریکا و همچنین دیگر کشورهای جهان، مشغله‌ای بسیار مهم و از نظر فرهنگی و سیاسی بسیار تأثیرگذار است. نادیده گرفتن و یا حتی کم‌ارزش شمردن تأثیر مسابقات ورزشی بر جامعه آمریکا منجر به فهمی ناقص از دموکراسی آمریکا می‌شود.ص51» وی در نهایت بر این نظر است که «هیچ موضوع دیگری در علوم اجتماعی به طور کلی و مردم‌شناسی به طور خاص وجود ندارد که بیش از ورزش شایان توجه باشد.ص54»
ورزش و مردم‌شناسی
کتاب پس از مقدمه‌ای به قلم علیرضا حسن‌زاده، پیشگفتاری به قلم برایان ساتون ـ اسمیت و سرآغازی به قلم مؤلف کتاب آغاز می شود فصل اول «ورزش و مردم‌شناسی» نام دارد، مؤلف در این فصل علاوه بر توضیح راجع به مردم‌شناسی به معرفی زیرشاخه‌های آن مثل مردم‌شناسی زیستی، باستان‌شناسی، زبان‌شناسی و مردم‌شناسی فرهنگی می‌پردازد. مؤلف در این بخش سال 1959 را یکی از حساس‌ترین سالها در تاریخ مردم‌شناسی ورزش و بازی معرفی می‌کند. زیرا مقالات، جان رابرتز، مالکوم ارث و رابرت پوش توانستند مقالات خود را تحت عنوان «بازی در فرهنگ» به چاپ برسانند. در همین فصل به اهداف مردم‌شناسی ورزش پرداخته شده که به اختصار عبارتند از 1ـ تعریف و توصیف رفتار و اوقات فراغت از دیدگاه میان‌فرهنگی 2ـ مطالعه ورزش در جوامع اولیه، قبیله‌ای، غیرغربی، جهان سومی و توسعه نیافته، همچنین جامعه تاریخی و معاصر غرب 3ـ تحلیل ورزش به عنوان عاملی در فرهنگ‌پذیری، فرهنگ بخشی و حفظ فرهنگ و سازگاری با تغییرات 4ـ نگرش به ورزش به عنوان یکی از جنبه‌های متعدد رفتار فرهنگی 5 ـ تحلیل رفتار ورزشی در ماقبل تاریخ 6ـ تحلیل زبان ورزش 7ـ پرداختن به نقش ورزش در محیط آموزشی چندفرهنگی 8 ـ طرح و اجرای برنامه‌های ورزشی ـ تفریحی برای جمعیتهای خاص 9ـ کاربرد روشهای مردم‌شناسانه برای رفع مشکلات عملی در محیطهای ورزشی مانند تربیت‌بدنی، تفریحات و برنامه‌های مربوط به فضاهای سرپوشیده 10ـ کاربرد روشهای مردم‌شناسانه در طرح و اجرای برنامه‌های تربیت‌بدنی، تفریحی و فعالیت‌های سالنی 11ـ گسترش فعالیت‌های سازنده اوقات فراغت با استفاده از الگوهای ورزشی 12ـ ایجاد نگرشهای منتهی به تفاهم میان فرهنگی.ص91» فصل اول کتاب با ارائه خلاصه و سپس بخشهایی تحت عنوان تمرین و پروژه‌های ویژه پایان می‌پذیرد.
معنای ورزش: رویکرد فرهنگی
مؤلف در فصل دوم پس از توضیح معنای فرهنگ و بررسی ویژگیهای کلیدی فرهنگ، مشکل اساسی در رویکرد فرهنگی به منظور مطالعه رفتارهای ورزشی را «تعریف نقش آن در چارچوب کلی فرهنگی، ص109» می‌داند. سپس مباحث مربوط به رویکرد فرهنگی را در قالب عناوینی چون بازی، ورزش به عنوان «کار» یا «بازی»، ورزش و بازی‌ها، ورزش و آیین، ورزش به عنوان کشمکش، مبارزه و برخورد، ورزش، تفریح و تربیت‌بدنی، بررسی می‌کند.
مردم‌شناسی ورزش، تئوری و روش
مؤلف در این فصل با تأکید بر اهمیت وجود یک نظم تئوریک و روش‌شناسی خاص و سیستماتیک در گردآوری و تحلیل اطلاعات ورزش به «تئوری» و «روش» به عنوان بخش‌های ضروری فرآیند تحقیق در مردم‌شناسی ورزش می‌پردازد. او در این فصل می‌کوشد مدل‌های نظری در مردم‌شناسی را که شامل دو گروه عمده مدل‌های توضیحی و مدل‌های تفسیری هستند بررسی کند که مدل‌های توضیحی عبارتند از: تکامل‌گرایی، کارکردگرایی،کارکردگرایی ساختاری، ماتریالیسم فرهنگی، هستند.
توصیف قوم‌شناسی کلی
بلانچارد، در فصل چهارم کتابش به یکی از مهمترین موضوعات یعنی مساله منشأ ورزش و تکامل آن می‌پردازد. او می‌کوشد برای سؤالاتی از قبیل «چطور و کجا ورزش برای اولین بار فعالیتی نهادینه در جامعه بشری شد؟ نیروهایی که پس تکامل رفتار ورزشی قرار دارند کدامند؟ اولین اشکال ورزش چگونه بودند؟ص203» پاسخی بیابد. به همین مناسبت به بررسی موضوعاتی مانند ورزش در اجتماع عصر حجر، ورزش و دولت شهری، آمریکای مرکزی و بازیهای گوناگون با توپ، بازی با توپ در آمریکای شمالی، آینده ورزش و باستان‌شناسی، بازنگری درباره منشا و تکامل ورزش، می‌پردازد.
ورزش در فرهنگ، دیدگاه تکاملی
پژوهش مولف در این فصل متمرکز بر جامعه دسته‌ای است. او به شناخت ورزش در مقام عنصری در دیگر فرهنگ‌ها «به منبعی بالقوه، برای داده‌های مربوط به قوم‌نگاری، قوم‌شناسی، باستان‌شناسی و تاریخ قومی» می‌نگرد و مسئله طبقه‌بندی ورزشها را با توجه به عمومیت آشکار ورزش و بازی و فرهنگهای پیچیده جوامع مختلف، امری بسیار دشوار ارزیابی می‌کند. بلانچارد در این فصل ورزش را نزد بومیان استرالیا، اینوییت‌ها (اسکیموها)، یاگان‌ها: آمریکای جنوبی، سرخ‌پوستان ناواجو، چوکچی‌ها: شمال اروپا و سیبری، دانی‌ها: گینه نو بررسی می‌کند. فصل ششم با همان عنوان ورزش در فرهنگ: دیدگاه تکاملی، متمرکز بر جامعه فرادسته‌ای است و ورزش را نزد چاکُتوها: جنوب‌شرقی آسیا، مانوری‌ها: پولینزی از لاندنو، ساموآیی‌ها(پولینزی) زولوها: جنوب آفریقا، آشانتی: غرب آفریقا بررسی می‌کند.
ورزش مدرن و سنتی
هفتمین و آخرین فصل کتاب «کاربرد» نام دارد. به گفته مولف: «مردم‌شناسی ورزش نه تنها به درک و شناخت ورزش در ماقبل تاریخ، تاریخ و جهان معاصر می‌پردازد، بلکه شناخت پویش اجتماعی و فرهنگی ورزش و نحوه کاربرد این شناخت در حل مسایل واقعی را نیز دربردارد. از این نظر، یکی از اجزاء مهم مردم‌شناسی ورزش، جزء کاربردی آن است. فرض بر این است که مردم‌شناسی ورزش می‌تواند به مردم‌شناسی کمک کند و در حل مسائل واقعی انسان‌ها موثر افتد.ص383» در این فصل مواردی از قبیل، فرهنگ‌پذیری، ورزش و تحول اجتماعی، زنان و ورزش، ورزش و خشونت، خشونت ورزشی و جنگ بررسی می‌شود. سپس موضوع ورزش سنتی و آنچه بدان مربوط است مثل نظم نوین جهانی و ورزش سنتی بررسی می‌شود. «یکی از عجایب نظم جهانی آینده این است که ممکن است ورزش پسامدرن از ورزش مدرن، ماقبل مدرن‌تر باشد. مسلماً در ورزش سنتی چیزی هست که به دموکراسی قومی و جهانی شدن کمک می‌کند که اکنون برای منافع درازمدت انسان خطرناک به نظر می‌رسد.ص465» هر فصل کتاب مشتمل بر خلاصه، تمرین و پروژه‌های ویژه‌ای برای خواننده و پژوهشگر است. همچنین کتاب دربردارنده عکسهایی از انواع ورزش و بازیهای نامبرده در کتاب است.
منبع: / ماهنامه / اطلاعات حکمت و معرفت / 1388 / شماره 41، مرداد ۱۳۸۸/۰۵/۰۰
نویسنده : منیره پنج‌تنی
نظر شما