جریانهای انحرافی، گزینه ای منحصر به دوره زندگی ما نیست. کافی است دوره های تاریخی را با یک نگاه موشکافانه بررسی کنیم تا در هر دوره ای به وجود احزاب و جریانهای مختلفی که از مسیر حق خارج شده اند، پی ببریم. چرایی و چگونگی خروج منحرفان از مسیر حق و نیز تأثیرگذاری این جریانها بر مناسبت های فرهنگی و اعتقادی مردم را نمی توان تنها در یک عصر بررسی کرد؛ زیرا این گروه های منحرف به صورت زنجیره وار در دوره های مختلف تاریخی به هم متصل هستند. شریعت ما نیز از دست این گروه های منحرف در امان نبوده و در دوره های مختلف تاریخی هر یک از این پدیده های نوظهور، برای امت اسلام مشکل آفرین بوده اند. این جریانها که از صدر اسلام در اشکال گوناگون فعالیت می کردند، در دوره امام محمدباقر(ع) دامنه فعالیت خود را گسترده تر نمودند. موضوع مهمی که در این گزارش به آن پرداخته خواهد شد، نوع مقابله و پیشگیری امام محمدباقر(ع) در مواجهه با جریانهای منحرف است.

میدان داری عالمانه امام محمدباقر(ع)
فرقه های نوظهور، جریان انحرافی، عرفان حلقه و ده ها عنوان فریبنده دیگر که ذهن جوانان را با خود درگیر می کند، هر روز در صدر اخبار فرهنگی و سیاسی قرار می گیرد و گاه پرده از چهره آنها برداشته می شود و یا حداقل سعی می گردد چهره حقیقی آنها برای مردم به نمایش گذاشته شود. سودجویانی که فکر و ذهن جوانان مسلمان را هدف برنامه و افکار خود کرده اند، تنها منحصر به دوره ما نیستند. چنانکه به گفته آیةا... جعفر سبحانی، محیط زندگی امام پنجم شیعیان با پیدایش نحله های کلامی مختلف محیطی متفاوت بود. گروه هایی چون خوارج، مرجئه و معتزله در عصر امام محمدباقر(ع) رشد بسیاری کرده بودند و این نحله ها مانند عصر کنونی ما که عرفانهای نوظهور پدید آمده اند، بسیار وجود داشت و امام باید در برابر این نحله های کلامی مقابله می کرد و مشغول به فعالیت می شد. در دوره ای که امام علی(ع) رهبری جامعه اسلامی را برعهده داشت، جریانی نو با تفکری متحجرانه سر برآورد و افکار اصیل جامعه مدنی نبوی را مورد هجمه قرار داد؛ خوارج تنها یک نمونه از فرقه هایی است که در پوشش دین، دینداری مردم را خدشه دار کرد. اما چه شد که این فرقه ها در سرزمین اسلام چون علفهای هرز روییدند و گیاه باور شریعت را در دل برخی از مسلمین با زهر بی دینی خشکانید؟
خوارج، برای دوران ما یک نماد است. نمادی که در این عصر با پوششی دیگر متولد شده است. اسماعیل نساجی زواره که پژوهش در حوزه تاریخ را می توان دغدغه اصلی او دانست، با نگاهی به این موضوع، چنین می گوید: «خوارج گرچه پس از صفین رو به ضعف نهاد، اما دوباره به تقویت قوا پرداخت و بعدها میدان دار جریانهای اجتماعی و شورشهایی در جامعه شد. این گروه منحرف در دوران امام محمدباقر(ع) نیز به فعالیت خود ادامه داد. اما شیوه برخورد امام(ع) با این گروه، مناظره و استدلال علمی برای اثبات امامت و حقانیت مولای متقیان بود. بی گمان جنگ خوارج در دوره امام محمدباقر(ع) جنگ مسلحانه نبود، بلکه آنان شمشیر را برای ضربه زدن به تفکر علوی از رو بسته بودند. آنچه باعث شد آنان در این جنگ مغلوب میدان باشند، میدان داری عالمانه امام محمدباقر(ع) بود». این تنها یک نمونه از حضور مروجان تفکرات التقاطی است که با تدابیر امام محمدباقر(ع) به کناری رانده شد. اما به گفته آیةا... سبحانی، فرقه های انحرافی در پوشش فقه نیز سر برآورده بودند و در نحله های فقهی آن ایام، فقیهانی بودند که نه پایه کلامی داشتند و نه سنتی. با قواعد و ضوابط خودساخته فتاوایی را صادر می کردند و نه پیرو کتاب بودند و نه سنت. امام محمدباقر(ع)، ناچار بودند بر اینها هم نظارت داشته باشند؛ چون جامعه را منحرف می کردند. مرجع تقلید شیعیان، موضوع غلوکنندگان را نیز مورد اشاره قرار داده و گروه های غلو را از دیگر رویدادهای فرهنگی تلخ در زمان امام محمدباقر(ع) نام می برد. او معتقد است: غلوکنندگان، دوستان نادانی بودند که با انتشار مسایل غلوآمیز در عین حالی که ائمه(ع) را بالا می بردند، برای آنان دشمن هم می تراشیدند.
حجةالاسلام مجتبی فرجی، عضو هیأت علمی دانشنامه اهل بیت(ع) با اشاره به شیوع بیماری خطرناک انحراف گرایی از دوره پیامبر(ص) می گوید: از صدر اسلام این نوع گرایشها وجود داشت و در دوره امام محمدباقر(ع) به دلایلی چون گسترش جغرافیایی مرزهای اسلام، حاکمیت طولانی عناصر نالایق و پیدایش اندیشه های فلسفی نوظهور و ورود آنها به قلمرو مباحث کلامی و اعتقادی مسلمانان، انحرافات اعتقادی و کلامی بیش از پیش در جامعه نمایان بود.

مراقب جریانهای انحرافی باشید
در دوره ای که سایه تفکرات غیر اسلامی بر سر اعتقادات مردمی سایه افکنده بود، باید چه کشتی نجاتی برای رهایی امت اسلام به آب انداخته می شد؟ امام محمدباقر(ع) که بی شک در آن دوران چراغ هدایت و کشتی نجات مردم بود، در مقابله با این رویدادهای فرهنگی تلخ برای نشر اسلام و کار فرهنگی چه باید می کرد؟آیةا... جعفر سبحانی، تأسیس دانشگاه را مهمترین و علمی ترین اقدام امام در این راستا می داند تا با همت امام و شاگردانش با نحله های منحرف مبارزه شود. اما دکتر حسین ایزدی، در این خصوص می گوید: با توجه به فضای سرکوبگرانه ایجاد شده، گرایش به سوی تقیه و به ظاهر دوری جستن از حرکتهای سیاسی در مدینه شکل می گیرد. امام محمدباقر(ع) با عمل به تقیه تلاش می کردند تا از جنبشهای علنی سیاسی که امکان نابودی جمعیت شیعیان را داشت، پرهیز نموده و به بازسازی عقیدتی و فرهنگی جامعه بپردازند.
عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) ادامه می دهد: امام(ع) برای تقویت پایه های اعتقادی مردم به تبیین احکام شرعی و فقهی و تربیت شاگردانی عالم رو آوردند.
وی اضافه می کند: باقرالعلوم(ع)، برای حفظ موجودیت شیعیان و ایجاد مانع از نفوذ تفکرات انحرافی، در راستای اصلاح و مقابله با بدعت گذارانی که در جامعه اسلامی رشد یافته و مشکلاتی را برای مردم ایجاد می کردند، به ارایه الگویی اخلاقی به مسلمانان پرداختند. مجتبی فرجی؛ مسؤول بخش سیره امام باقر دانشنامه اهل بیت(ع) نیز به روشهای مبارزاتی امام اشاره می کند و می گوید: «روشهایی که امام برای خنثی کردن اثرات این انحرافات در پیش گرفتند ابتدا با روش مسالمت آمیز؛ یعنی پند و اندرز دادن آغاز شد و سپس از روش قهرآمیز- ولو اینکه قلبی باشد- استفاده کردند». در همین راستاست که امام(ع) شیعیانش را به رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط دعوت می نماید و سفارش می کند که مراقب افکار انحرافی باشند.

رهیافتی برای رهایی از جهل
در عصری که تیرگی ها و آشفتگی ها می رود تا خورشید حقیقت را در پس دوده های غفلت پنهان کند، جویندگان حق در پی یافتن روزنه ای برای دیدن آفتاب و رؤیت خورشیدند. موج انحرافات اعتقادی در عصر ما بی گمان خزنده تر و خطرناک تر از دوره امام محمدباقر(ع) است چه آنکه وسایل ارتباط جمعی به کمک این جریان آمده و گستره آن را وسیع تر می کند. فرجی، پژوهشگر مؤسسه تحقیقاتی دارالحدیث با اشاره به انحرافاتی که در حوزه دین مردم پدید آمده است، مژده رهیافتی از سیره امام محمدباقر(ع) را می دهد و می گوید: هوشیاری و علم دو عنصر لازم برای مبارزه در عصر حاضر با گرایشهای منحرف و التقاطی است. این دو عنصر نیز با مطالعه و تأسی به سیره باقرالعلوم(ع) میسور خواهد بود.

منبع: / روزنامه / قدس ۱۳۹۰/۳/۱۲