مجله اینترنتی فصل نو، شماره اول

گزیده ای از تحقیق

1)طرح مسئله

شکاف، تضاد و گسست نسلی را نتیجه تحولات سریع اجتماعی دانسته اند. که از این میان گسترش آموزه های مدرن و تغییرات شتابان جوامع در حال توسعه – از جمله ایران- این جوامع را مستعد بروز پدیده هایی همچون شکاف بین نسلی می کند.

در ادبیات اجتماعی و تاریخی مربوط به ایران،از جامعه ی ایران به عنوان جامعه ای که در گذار تاریخی خود مواجه با حوادث و مشکلات اجتماعی، سیاسی اقتصادی و فرهنگی است تعبیر شده است. کودتا، انقلاب، شورش، جنبش های اجتماعی، اعتصاب، مهاجرت داخلی و خارجی، بحران های اجتماعی، تعارض در حوزه ی قدرت و تحولات فرهنگی هر کدام در مراحلی از تاریخ تحولات ایران ثبت شده است.

بررسی ماهیت پدیده ی نسلی و سپس نتایج و مشکلات نسل ها در دوره ی جدید به بسط و غنای حوزه ی جدیدی در جامعه شناسی تحت عنوان «جامعه شناسی نسلی» انجامیده است. دکتر آزاد و دکتر غفاری در پژوهششان در این زمینه برخی از پرسش هایی را که زمینه ساز شکل گیری این حوزه شده اند اینگونه شرح می دهند:

1. آیا نسل ها می توانند توضیح دهنده ی سطوحی از تغییرات فرهنگی و اجتماعی باشند؟

2. چه رابطه ای بین نسل و طبقه ی اجتماعی وجود دارد؟

3. نسل ها به عنوان موضوعات مستقل اجتماعی فرهنگی با یکدیگر چه رابطه ای دارند؟

4. رابطه ی بین نسل ها چه رابطه ای است؟ آیا این رابطه رابطه ی توافقی است یا تزاحمی است؟(آزاد ارمکی.غفاری1383، ص4)

اما آن چه می تواند مبین طرح و اهمیت مباحث نسلی در ایران شود همان طور که پیش از این اشاره شد قرار گرفتن ایران در مرحله ی گذار تاریخی اجتماعی خود است. جامعه ای که در مرحله ی گذار قرار می گیرد استعداد و آمادگی بیشتری را برای تولید شکاف های اجتماعی از جمله تفاوت و شکاف نسلی دارد.

نوشتار پیش رو در وهله ی اول به دنبال سنجش وجود یا عدم وجود شکاف بین نسلی و سپس تخمین میزان عددی این شکاف است که همان طور که در بخش های آتی توضیح داده می شود در یک طیف پنج قسمتی از 0 تا 4 مشخص خواهد شد.

2) ابعاد مفهومی

1-2) نسل

در میان علمای علوم اجتماعی هنوز وفاق کافی در مورد معنای نسل وجود ندارد. به نظر هیوز هرنسل برپایه ی تجربیاتی که افرادش در آن شریک بوده اند حد و مرزی از خود به دست می دهدو در واقع خوشه ای حول محور این گونه تجربه ها تشکیل می شود. بنابراین کسانی که با افراد پانزده سال از خودشان بزرگتر در رویدادهای روانی تعیین کننده شریک بوده اند، ممکن است خود را به این افراد نزدیکتر احساس کنند تا به افرادی که سنشان فقط اندکی از آنان کمتر است ولی به آن حوادث ارتباطی نداشته اند. (هیوز1369، ص14)

از دیدگاه بالس پاسخ به این پرسش که منظور از نسل چیست کار آسانی نیست. از برخی جهات می توان گفت که یک نسل عبارت است از فاصله ی میان والدین با فرزندانشان. بدین ترتیب اگر سن بچه دار شدن را مثلا بین بیست الی بیست و پنج سالگی فرض کنیم آنگاه هر بیست تا بیست و پنج سال یک نسل جدید پا به عرصه ی حیات می گذارد. بسیاری از مردم در طول عمر خویش شاهد حضور سه نسل هستند. پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها، خودشان و فرزندانشان. به نظر بالس نظریه پردازان فرهنگ عامه و نیز تاریخ نگاران بر این اعتقادند که ظاهرا در حدود هر ده سال شکل جدیدی از ذهنیت نسلی بروز می کند. (آزاد ارمکی.غفاری 1383، ص 10)

جایگاه نسلی بیانگر موقعیت اجتماعی یک نسل می باشد که آن نسل را با افراد نسل دیگر متفاوت می کند. اهمیت این مفهوم در جامعه شناسی به خاطر دیدگاه های متفاوتی است که نسل های متفاوت به دلیل جایگاه و موقعیت متفاوتشان پیدا می کنند. این مفهوم با مفهوم دوره ی زندگی نیز قرابت دارد. به نظر شارون زمانی که فرد متولد می شود دارای اهمیت است. زیرا افراد در دوره ای تاریخی قرار می گیرندکه نسلی شروع به شکل دادن دیدگاهش می کند. افراد را با دیدگاه های آن نسل درسراسر زندگیشان پیوند می دهد و بر بسیاری از باورهای آن ها اثر می گذارد. کسانی که در نسل خود طعم جنگ را چشیده اند درباره ی جنگ و صلح دیدگاهی متفاوت با کسانی دارند که چنین تجربه ای نداشته اند. کسانی که هنگام فارغ التحصیلی از دانشگاه فرصت های شغلی داشته اند درباره ی کار و آینده نگرش متفاوت با کسانی دارندکه این گونه فرصت ها را نداشته اند. طلاق، کنترل زادوولد، سقط جنین، ازدواج و برابری جنسی از نظر افراد نسبت به اینکه از کدام نسل باشند معنای متفاوتی خواهد داشت. (شارون1379 ، ص149)

2-2) تعارض نسلی

وقتی منابع هویتی نسلی تقویت کننده ی یکدیگر نباشند و پیوستگی نسلی را به دنبال نداشته باشند زمینه برای ظهور و بروز تعارض نسلی فراهم می گردد. به گونه ای که اعضای جامعه وضعیت هویت خود را در نفی و تعارض با گذشتگان خود می بینند. تعارض میان نسل ها زمانی به وجود می آید که تحولاتی روبنایی در جامعه ایجاد شود. منظور از تحولات روبنایی، تحولات اجتماعی و سیاسی در مقابل تحولات فکری و اندیشه ای است. تعارض نسل ها در مظاهر فرهنگی و سلوک اجتماعی میان قشرهای مختلف جامعه، به ویژه میان نسل جدید و قدیم رخ می دهد.(قبادی1382، ص54)

3-2) شکاف نسلی

مفهوم شکاف در جامعه شناسی به آن دسته از تمایزات و تفاوت های پایداری اشاره دارد که در جریان تقابل های سیاسی اجتماعی بروز می کند که اصلی ترین صورت آن، شکاف زندگی مدرن و سنتی است. یکی از مهم ترین ویژگی های شیوه ی زندگی جدید شورش بر ضد هر چیزی است که از نظر جوانان سنت تلقی شده باشد.  گریز از سنت باعث ایجاد پدیده ای موسوم به شکاف بین نسل ها شده است.(آزاد ارمکی.غفاری1383، ص16)

شکاف نسلی به معنی و جود تفاوت های دانشی،گرایشی و رفتاری مابین دو نسل با وجود پیوستگی های کلان متاثر از ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و تاریخی است. فرزندان در مقایسه با افراد پیر و میانسال با وجود این که در یک فضای فرهنگی زندگی می کنند اطلاعات، گرایش ها و رفتارهای متفاوت دارند. شکاف نسلی هنگامی محقق می شود که واحد های نسلی شکل بگیرد. کارل مانهایم نیروی جدیدی را که دارای موقعیت های جدید و تجربیات متفاوت باشد زمینه ساز شکل گیری واحدهای نسلی می داند.(همان، ص21)

به نظر می آید تفاوت در موقعیت ها مثل دانش، گرایش و رفتارمعطوف به دو گروه سنی جوان و پیر، منجر به شکاف نسلی می شود. اما باید دانست که شکاف نسلی با کشمکش نسلی تفاوت دارد. زیرا در مورد شکاف نسلی واحدهای نسلی به رغم تجربیات متفاوت، در کلیت فرهنگی اجتماعی به تعامل می پردازند. در صورتی که کشمکش نسلی به موقعیتی اطلاق می شود که بین دو موقعیت متفاوت نسلی بر سر ارزش ها به جای تعامل تعارض بروز کند. (همان،ص18)

شکاف نسلی اشاره به نوعی عدم تجانس و ناسازگاری در منافع و سوگیری ها و مطالبات نسل ها دارد.

در این پژوهش مفهوم «شکاف نسلی» برای سنجش به ابعاد مختلف تجزیه شده و سپس هر بعد در قالب معرف هایی به صورت عملی در آمده است. شرح این تجزیه به ابعاد (و سپس معرف های درجه اول آن ها) در پی می آید

به کوشش :  سالار اجتهد نژاد کاشانی