مهدی علاقبند
نخستین اندیشه های انتقادی نسبت به جامعه و قدرت حاکمه ، براثر برخورد ایرانیان با تمدن غرب پدید آمد . اولین نشانه های تاثیر تمدن غرب را در نوشته ها و آثار متفکران ایران قرن 19 می توان رد یابی کرد . به طور کلی ، افکار جدید ، خواسته های تازه و ارزش های نو از راه مسافرت ترجمه و نهادهای آموزشی به کمک گروهی اندک از مردم ایران مطرح شد.

این قشر کوچک اجتماعی ، در سده 19 بسیار کم شمارتر و ناهمگون تر از آن بودند که بتوان نامی بر آن نهاد برخی جزو اشراف و شاهزادگان گروهی کارمند و دولت و نظامیان و شماری نیز از روحانیون و بازرگانان بودند.

شکستهای ایران در جنگ های نیمه اول قرن 19 و ورود به حوزه سیاست های جهانی ، باعث شد که دربار قاجار نمایندگانی را برای ماموریت های مختلف به غرب و بعضی از کشورهای دیگر از جمله روسه و عثمانی روانه کند . این ماموریت ها بها حیرت و شگفتی فرستادگان همراه بود . مامورین ایرانی با کارخانه ها مدارس مراکز هنری و تفریحی قوه بخار الکتریسته مرکب بخاری کالسکه بخاری و سایر مظاهر دیگر تمدن غرب آشنا می شوند و در در مقایسه سر گیجه آور وقتی آنچه می دیدند را با دنیایی که از آن آمده بودند مقایسه می کردند چیزی جز حسرت و احساس خواب ماندگی و غفل زبونی به آنها دست نمی داد.

آخوند زاده « اصالت به عقل »

میرزا فتحعلی آخوندزاده یکی از این متفکرانی است . او در 1191 در نوخه از بخش های مشکی در قفقاز متولد شد. در 1213  در اداره مرکزی دولتی در تفلیس به عنوان مترجم استخدام شد ودر همانجا با آثار متفکرانی و هنرمندان اروپایی چون هیوم ، شکسپیر ، ولتر  و منتسکیو آشنا شد و از آنها اثر پذیرفت . او با برخی از متفکران و دولتمردان ایران نیز مکاتبه داشت . از جمله میرزا ملکم خان ، میرزا یوسف خان مستشار الدوله ، میزا جعفر خان مشیر الدوله .

اخوندزاده ، ملکم را روح القدس می خوانده و آثار او را با شور و شغف مطالعه می کرده است او از یک سو از آثار ملکم سود برده وز سوی دیگر در او اثر بخشیده است .

آخوندزاده با توجه به تاثیری که از آثار فلسفی و علمی غرب پذیرفت در آثارش بر مسائلی چون قانون گذاری و برقراری حکومت قانون، وجود پارلمان و حکومت مشروطه ، بازگشضت و تاکید بر ایران باستان ، جدایی مذهب از سیاست و مخالفت با حکومت دینی ، تغییر خط و الفبای فارسی ، یادگیری علم و دانش ، انتقاد ار استبداد مطلقه ، پروتستانیزم و علم گرایی تاکید می ورزید.یکی از موارد ی که آخوندزاده در کارهایش مرتب در مورد آن سخن به میان می آورد ، انتقاد و نکوهش از حکومت بی قانون است .

میرزا ملکم خان و « حکومت قانون »

میرزا ملکم خان ناظم الدوله نیز از اولین و مهم ترین نمایندگان نواندیشی و تجدد طلبی در ایران است میرزا ملکم خان در سال 1429 ه.ق در جلفای اصفهان به دنیا آمد . پدرش میرزا یعقوب خان خود را از خویشاوندان-------- ژان ژاک روسو فیلسوف مشهور فرانسه می دانست.

ملکم خان از ده سالگی برای تحصیل به اروپا فرستاده شد و در یکی از مدرسه های ارامنه پاریس دوران ابتدایی و متوسطه را گذراند . سپس در ( اکول پلی تکنیک ) در رشته علوم طبیعی به تحصیل پرداخت وبا مکتب تحقیقی ( آگوست کنت ) آشنا شد . در سال 1275 تژ فراماسونری یا انجمن فراموشخانه را تاسیس کرد.

پس از آن از 1306 تا 1316 ه.ق در لندن به انتشار روزنامه " قانون " پرداخت.

ملکم تحت تاثیر فلسفه پوزیتیویستی " آگوست کنت " همراه با تجربه گرایی انگلیسی ، او را می توان فردی علم گرا دانست . به نظر او علم و فن مبنای تمدن غرب است و چون علم جهانگیر است تمدن غرب نیز در همه جای دنیا راه خواهد یافت . بنابراین بهتر است که ما هرچه زودتر آن را فراگیریم .

به عقیده ملکم ، ترقی پذیری در فطرت انسان نهفته و وجه تمایز او از حیوان است . او این قانون مطلق ترقی را پدیده ایی جهانی و فراگیر می پنداشت.

کهنه ستسزی نیز از مقولات اندیشه ملکم است . کهنه ستیزس ملکم نتیجه اعتقاد او به ناگزیر بودن پیشرفت است . از نمونه های کهنه ستیزی او اعتقاد به ملک زاده ، پاقشاری بر تغییر الفباست ، همهان اعتقادی که آخوندزاده نیز بر آن اصرار داشت .