روزنامه شرق، پنجشنبه ۴ دی ۱۳۸۲ - ۲ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۲۵ دسامبر ۲۰۰۳

فاطمه اشرفی۱:
هنگامی که ارنست لودویک ویناکر به عنوان یک بیوشیمیست در موسسه ماکس پلانک مونیخ فعالیت خود را آغاز کرد تصور می کرد اگر سخت کار کند می تواند از باریک بینی های خود به نتیجه رسیده و احتمالاً یک یا دو جایزه علمی را از آن خود کند. اما در اواخر دهه ۸۰، همه چیز به همان سادگی باقی نماند. معترضین او را یک قاتل خواندند و فرزندان او را در مسیر مدرسه مورد حمله قرار دادند. پلیس نام او را در فهرست قربانیان گروه های تروریست یافت. وی مجبور به نصب یک سیستم امنیتی در خانه خود شد و هنگام مسافرت حتماً محافظانی به همراه داشت. یکی از رهبران معترض که در تبدیل ویناکر به یک دیو نقش بسزایی داشت، یوشکا فیشر از سردمداران حزب سبز ها بود. مانند بسیاری از گروه های تندرو، این جبهه به شدت مخالف هر چیزی است که بویی از فعالیت های نازی ها را به مشام برساند. به ویژه هر فعالیتی که در خود کلمه «ژن» را یدک بکشد. این اعتراض، بیشتر در ارتباط با ایجاد یک شرکت جدید برای تولید پروتئین مهندسی ژنتیک شده ای جهت بیماران مبتلا به هموفیلی بود که ویناکر به شدت از آن حمایت می کرد. در پایان، معترضین پیروز شدند. شرکت دارویی بایر، موسسه خود را در آمریکا بنا کرد و ۱۳۰۰ فرصت شغلی را در خارج از آلمان ایجاد کرد.

مسئله فوق به ۱۲ سال پیش برمی گردد. این روزها تفکر حکمفرما در مورد بیوتکنولوژی کاملاً متفاوت شده است. فیشر هنوز یکی از اعضای حزب سبز ها است. او ممکن است وزیر امو خارجه آلمان و یکی از اعضای کابینه دولت شود. اما هم اکنون سبزها که بخشی از بدنه سیاسی آلمان را تشکیل می دهند دیگر مخالف ژنتیک نیستند و برعکس، نظارت بر گسترش مسحورکننده صنعت بیوتکنولوژی آلمان را بر عهده دارند. آلمان تنها کشوری نیست که دستخوش تولد دیگری در زمینه بیوتکنولوژی شده است. در میدانی که مدت ها ایالات متحده آمریکا تنها یکه تاز آن بود، اکنون بازیگران دیگری در سطح جهان به صورت سرسام آوری رخ می نمایانند. بریتانیا، جایی که شکوفایی ناگهانی بیوتکنولوژی منجر به رشد صدها شرکت جدید در سال های اخیر شده است، مجوز مصرف سه محصول بیوتکنولوژی را در سال ۲۰۰۰ تایید کرد، یک داروی بیهوشی و دو دارو برای درمان میگرن و آلزایمر.

یکی از پیشتازان تولید محصولات برای خالص سازی مواد ژنتیکی نظیر پروتئین ها و اسیدهای نوکلئیک شرکت هلندی کیاژن است. محصولات این شرکت، هم اکنون در اغلب آزمایشگاه های سراسر دنیا مصرف می شوند. شرکت سوئدی «پیروسکانس» به یک رهبر تکنولوژیک در عرصه ایجاد سیستم های تحلیل اتوماتیک توالی DNA، که برای تفسیر داده های مربوط به ژنوم انسان ضروری است، تبدیل شده است. پژوهشگران فرانسوی در پی یافتن رازهای مرتبط با چاقی هستند. دانشمندان آلمانی تحقیقات خود را معطوف بیمار ی های قلبی کرده اند و دانشمندان هندی احتمالاً به زودی مسیری برای برطرف کردن دیابت پیشنهاد خواهند کرد. در بسیاری از کشورها غذاهای تغییر ژنتیک یافته هنوز محدودند. اما محصولات ژنتیکی و بیوتکنولوژی آینده می توانند از مونیخ، ریو، استکهلم، یا از سان فرانسیسکو یا کمبریج سر برآورند.

بخش اعظم این فعالیت توسط دانشمندانی که بر روی توالی ژن کار می کنند ایجاد می شود. پروژه ژنوم انسان که ۳ میلیارد دلار برای آن هزینه شده است، شاخص ژنوم انسان را که معدن اطلاعات خام برای درمان های بی شمار پزشکی به حساب می آید، مشخص کرده است. اما دانشمندان ابتدائاً باید از این مسیر طی طریق کنند و همه اطلاعات آن را تفسیر نمایند. این کاری است که حتی مراکز تحقیقات پزشکی آمریکا هم نمی توانند به تنهایی انجام دهند. برای دانشمندان ساکن در کشورهایی که قبلاً فاقد صنایع قدرتمند بیوتکنولوژی بوده اند، این یک فرصت استثنایی است. ویناکر که هم اکنون رئیس انجمن تحقیقات آلمان در بن  است می گوید «ژنوم به همه ما فرصت شروع جدیدی داده است». لس کلیفورد، یکی از شرکای موسسه Ernest&Young; در کمبریج می گوید: «بیوتکنولوژی سرعت همه چیز را افزایش می دهد و گروهی از رقبای جدید را ایجاد می نماید.»

البته علوم ژنومی عامل رشد بیوتکنولوژی نیست. شرکت های دارویی بزرگ که با تعداد غیرمعمولی از حق امتیازهای پایان یافته و محصولات معدود مواجه شده اند، توجه خود را معطوف موسسات علوم زیستی جهت یافتن داروهای جدید کرده اند. در همین حال، تکنیک های جدید کشف دارو برای درمان برخی از بیماری های خاص ارزان تر، سریع تر و بهتر شده اند. این بدان معناست که داروها صحیح تر عمل خواهند کرد و بازارها بیشتر بین گروه های مختلف تقسیم می شوند. آزمایشگاه های کوچک می توانند بازارهای بالقوه ای که برای شرکت های بزرگ دارویی کوچک به نظر می رسند برای خود فراهم نمایند. برای مثال شرکت بیوتکنولوژی ویلکس مونیخ در پی راهی برای متوقف کردن یک پروتئین است که موجب سرطان می شود. این یک فرآورده ارزنده است حتی اگر تنها در ۳۰ درصد مبتلایان فعال باشد. مدیرعامل و بنیانگذار این شرکت می گوید: «ما به ۱۰۰ میلیون تا ۲۰۰ میلیون دلار در سال هم راضی هستیم! چون یک شرکت کوچک می تواند با این درآمد به کار خود ادامه دهد!»

سدهای سنتی در برابر تحقیقات ژنتیک نیز فروکش کرده اند. اصلی ترین مرکز بیوتکنولوژی جهان یعنی ایالات متحده آمریکا در حال حاضر همان قدر که علوم مختلف را تحت تاثیر قرار داده، جامعه، گروه های سنتی و گروه های سیاسی را نیز راضی نگه داشته است. موانع اخلاقی بر سر راه دستکاری ژنتیکی به ویژه در آلمان و دانمارک، منجر به سال ها تاخیر و کشاندن محققین به آمریکا شد. اما تفکر و طرز تلقی در مورد ژنتیک به سرعت در حال تغییر است. صنعت بازرگانی نیز همخوانی بیشتری با ایده های جدید بیوتکنولوژی دارد. در گذشته، بازارهای تجاری خارج از آمریکا به سادگی آماده حمایت از تولید نبودند. از آنجایی که اغلب شرکت های بزرگ داروسازی تحقیقات بیوتکنولوژی را پرمخاطره می دانستند، دانشمندان به پول نقد سرمایه گذاری مخاطره آمیز برای پایه ریزی تحقیقات خود و عرضه آنها به بازار تکیه کردند. اما این سرمایه گذاران حتی هنگامی که نخستین محصول ها به بازار عرضه شد نیز سرمایه های خود را خارج نکردند. ظرف سه سال گذشته آلمان، فرانسه، ایتالیا و چند کشور دیگر بازارهایی برای شرکت های کوچک و با تکنولوژی بالا ایجاد کرده اند که این امکان را برای شرکت ها فراهم می سازد تا با تطمیع دانشمندان، آنها را از ایالات متحده آمریکا باز گردانند.قطعاً بریتانیا اولین کشوری بود که درهای خود را بر روی شرکت های بیوتکنولوژی در اواسط دهه هشتاد گشود. در حال حاضر در این کشور ۵۶۰ شرکت بیوتکنولوژی وجود دارد و تقریباً نیمی از شرکت هایی که در اروپا به نحوی در ارتباط با بیوتکنولوژی هستند، انگلیسی هستند.آلمان دومین کشور قوی در این زمینه است. رئیس پیشین بخش بیوتکنولوژی شرکت بایر با یادآوری اعتراضات دهه ۸۰ خاطرنشان می سازد: «ما بسیاری از مغزهای علمی خود را به اتهام نازی بودن از دست داده ایم و امیدواریم این واقعه هرگز در کشور ما تکرار نشود.» آلمان بیوتکنولوژی را به عنوان کلیدی برای رقابت درازمدت در بازارهای جهانی برگزیده است. در سال ۱۹۹۳ دولت آلمان قوانین جدیدی را برای تصمیم گیری در مورد طرح های بیوتکنولوژی تصویب کرد که بعد از مدتیBio Regio خوانده شد و بین ۱۷ ناحیه تقسیم شد. در سال ۱۹۹۵، پنجاه میلیون مارک به ایالت های مونیخ، راین لند، هایدلبرگ و ... پرداخت شده و پیش بینی می شود که حدود ۲/۱ میلیارد مارک ظرف ۵ سال آینده صرف تحقیقات بر روی ژنوم انسان در دانشگاه ها و موسسات علمی شود.در آن سوی راین، فرانسه بیشترین توجه را به این موضوع دارد. دولت فرانسه سرمایه گذاری خود را در بیوتکنولوژی نسبت به دهه گذشته ده برابر کرده و این بودجه را به ۲۶۰ میلیون دلار رسانده است. یکی از موسسات ذی نفع، مرکز تحقیقات ژنوپول است که در سال ۱۹۹۸ تاسیس شد. این مرکز که به نام دره ژنتیک نیز خوانده می شود، مجموعه ساختمان هایی است که اغلب شرکت های بیوتکنولوژی را در خود جای خواهد داد. رئیس ژنوپول می گوید: «هدف این است که ظرف دو سال آینده ۵۰ تا ۶۰ شرکت جدید تاسیس و به بهره برداری برسند ضمن اینکه ژنوپول های دیگری نیز برای ۲۰ شهر دیگر فرانسه طراحی شده است.» وی معتقد است: «انجام فعالیت های بیوتکنولوژی برای فرانسه یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.»شرایط پیش گفته در مورد صدها شرکت کوچک در اسکاندیناوی و در مقیاس کوچک تر در جنوب اروپا صدق می کند. در اسپانیا در سال ۱۹۸۶ شرکتی برای تحقیق در مورد عوامل ضدسرطان استخراج شده از گیاهان و حیوانات دریایی آغاز به کار کرد. این شرکت ۶۲۰ حق امتیاز انحصاری (Patent) دارد اما ET-743 مهم ترین ترکیب این موسسه و عاملی ضدتومور است که از آبدزدک قرمز موجود در دریای کارائیب و مدیترانه استخراج شده است. این دارو بر روی ۷۵۰ بیمار در آمریکا و اروپا آزمایش شده و عوارض جانبی  اندکی نظیر تهوع و اسهال ایجاد کرده است. احتمالاً این دارو در سال ۲۰۰۲ مجوز فروش در اروپا را خواهد گرفت و برای درمان سرطان استخوان، پوست، پستان، تخمدان و... به کار خواهد رفت.

در هندوستان، اولین گام برای تشویق به ایجاد شرکت های بیوتکنولوژی به ۱۹۸۶ برمی گردد. در این سال دپارتمان های مختلفی با مسئولیت های گوناگون توسط دولت پایه ریزی شد و بسیاری از فارغ التحصیلان دانشگاهی را جذب کرد. هم اکنون پنجاه دانشگاه در این کشور سالانه ۵۰۰ دانشمند در زمینه بیوتکنولوژی تحویل جامعه می دهد. به علاوه، دولت تاسیس بیش از ۵۰ مرکز در سراسر کشور برای جمع آوری داده های ژنومی را آغاز کرده است. به دلیل وجود سیستم Caste در هند و قبیله های هم خون، هندی ها دارای قرابت های ژنتیکی کاملاً محافظت شده هستند که پیگیری گونه های ژنتیکی را به سادگی میسر می سازد و می توانند یک منبع غنی اطلاعاتی برای دانشمندانی باشند که به دنبال یافتن مکانیسم هایی برای بیماری های ارثی و پیدا کردن درمانی برای آنها هستند.برزیل نیز اخیراً کار روی تحقیقات بیوتکنولوژی را شروع کرده است. ۲۵۰هزار دلار برای پایه ریزی موسسه ای در سائوپائولو هزینه شده است تا آغازی برای یک فعالیت ۲۰ میلیون دلاری توسط ۲۰۰ محقق و در ۶۲ آزمایشگاه مختلف باشد. هم اکنون، دانشمندان بیش از ۷۳۰ هزار سکانس ژنوم سرطان را تکمیل کرده اند.محققین برزیلی رهبری سکانس کردن ژنوم سرطان ها را بر عهده دارند. پیش بینی می شود که این محققین تا پایان سال یک میلیون سکانس را انجام داده تا سال ۲۰۰۲ شبیه سازی نقشه کامل ژنتیکی یک تومور پستان را تکمیل کنند. برزیل هنوز این تحقیقات را به موسسات جدید منتقل نکرده است.کشور ژاپن از این انفجار بیوتکنولوژی به میزان قابل توجهی بی بهره است. در سال ۱۹۸۱، دولت تصمیم به ساخت موسسه ای برای سکانس پرسرعت و اتوماتیک DNA برای پروژه دکتر وادا، یکی از اساتید دانشگاه توکیو گرفت. اما ژاپن نتوانست بر مشکلات این کار جاه طلبانه فائق آید. موسسات گوناگون سرمایه گذاری نتوانستند با یکدیگر همکاری کنند و تسهیلات تحقیقاتی دستخوش درگیری های جزیی بین دانشمندان این شاخه علمی شد. دولت نیز به شدت نسبت به ترس آمریکا از برجستگی صنایع ژاپن حساس بود. دکتر وادا می گوید: «دولت ژاپن نمی خواست آمریکایی ها به این موضوع و علت عقب افتادگی ما پی ببرند.» هم اکنون تنها تعداد کمی شرکت بیوتکنولوژی در ژاپن وجود دارد. اما ژاپن سعی در دستیابی به جهان پس ژنومی (Post-Genomic) دارد. در ماه اکتبر مرکز ژنومی به ریاست دکتر وادا در یوکوهاما افتتاح شد که یک مرکز NMR قوی برای مطالعه ساختمان پروتئین ها است. با به جریان انداختن آزادانه پول، صحنه بیوتکنولوژی یک فضای گذرا شده است که کمی به شهرهای طلا خیز غرب آمریکا در قرن نوزدهم شباهت دارد. در چند سال آینده، بسیاری از شرکت ها بزرگ می شوند، در یکدیگر ادغام می گردند و یا توسط غول های داروسازی بلعیده می شوند، هلموت شوسلر رئیس شرکت سرمایه گذاری مخاطره آمیز TVM در مونیخ می گوید: «نتیجه تمام این بازی ها در پنج سال آینده، اتحاد است.» تعدادی از شرکت های  آلمانی قبلاً موفق به دستیابی به بازاری همانند شرکت های آمریکایی شده اند. این امر سبب پیوستگی متقابل آزمایشگاه های چندزبانه و سرمایه گذاری های بین المللی در یک محل می شود و بیوتکنولوژی به واقع تبدیل به یک صنعت جهانی خواهد گردید.

۱عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی